Bir ekonomide ‘güven’ duygusunun ne kadar önemli olduğunu son iki üç haftadır ekonomi bürokrasisinde yaşanan ‘beklenmedik’ gelişmeler dolayısıyla bir kez daha anladık. Bir ekonomide üretici ve tüketiciler geçmişte yaşadıklarına, mevcut duruma ve gelecekle ilgili beklentilerine göre kararlar alırlar ve durum değerlendirmesi yaparlar. İşte bu değerlendirmelerinde onlara kılavuzluk eden en önemli ölçü güvendir. Bu güveni ölçmek için çeşitli endeskler hesaplanır ve yayımlanır.

Türkiye’de her ay açıklanma sırasına göre tüketici güven endeksi, hizmet sektörü güven endeksi, perakende ticaret sektörü güven endeksi, inşaat sektörü güven endeksi, reel kesim güven endeksi ve ekonomik güven endeksi olmak üzere altı güven endeksi açıklanmaktadır. Bunlardan beşi (tüketici, hizmet, perakende ticaret, inşaat sektörü ve ekonomik güven endeksleri) Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) ve biri (reel sektör güven endeksi) Merkez Bankası tarafından hesaplanmaktadır. Güven endekslerine yönelik anketler her ayın ilk iki haftasında yapılıyor. Hesaplamaların ardından üçüncü hafta içinde de açıklama yapılıyor.

Bu güven endekslerinden ‘Ekonomik Güven Endeksi (EGÜ)’, ekonomiye dair en etkili verilerden biri olarak görülür, önemli bir göstergedir. EGÜ yukarıda değindiğimiz güven endekslerinin ortalamasından oluşan bir bileşik endekstir. Endeks ile amaçlanan, tüketici ve üreticilerin genel ekonomik duruma ilişkin değerlendirme, beklenti ve eğilimlerini ortaya koymaktır. Endeksi oluşturmak için önce sektörel güven endeksleri oluşturulur. Yani önce tüketicinin, üreticinin, hizmet sağlayacıların, perakende ticaretle uğraşanların ve inşaat sektörü bileşenlerinin güvenleri ayrı ayrı ölçülür ve bunların ağırlıklı ortalaması alınarak EGÜ’ye ulaşılır.

Endekste tüketici güveni yüzde 20, reel sektör güveni yüzde 40, hizmet sektörü güveni yüzde 30 ve inşaat sektörü ile perakende ticaret yüzde 5’er ağırlıklara sahiptir. EGÜ hesaplanırken bu ağırlıklar güven endekslerine doğrudan uygulanmamakta ve her bir sektörün ağırlığı, o sektörün normalleştirilmiş alt endekslerine eşit dağıtılmaktadır.i Bu kapsamda sektörel güven endekslerine ait 20 alt endeksii kullanılmaktadır. Alt endekslere ait veriler her ayın ilk iki haftasında derlenerek hesaplandığı için EGÜ’ye ait yeni veriler her ayın üçüncü haftasında açıklanır. EGÜ 0-200 arasında değer alır. Endeksi kullanarak ekonominin güven durumu ile ilgili değerlendirme yaparken “100 esasına dayalı” bir endeks kullanılır. Endeksin 100’den büyük değer alması genel ekonomik duruma ilişkin iyimserliği, 100’den küçük değer alması ise genel ekonomik duruma ilişkin kötümserliği gösterir. Yani endeks 100’ün üzerinde değer aldığında ortalama üzeri güvenden, küçük olduğunda ise ortalama altı güvenden bahsedilir. İzleyen grafikte güven endeksi ile ilgili gelişmeleri izliyoruz. Grafikte EGÜ endeksleri mevsim etkilerinden arındırılmış alt endeksler kullanılarak hesaplanan endekslerdir. Ayrıca grafikte yer alan Ekonomik Güven Endeksi (2) değerleri Eylül 2020’de gerçekleştirilen revizyon öncesindeki değerleri göstermektedir.

Kaynak: TÜİK

Endeksin gelişimine baktığımızda, 2018 Mayıs ayından itibaren sürekli bir azalış görülmektedir. Yani, uzun bir süredir ekonomide kötümserlik hakimdir. 2020 yılının Nisan ayında ise en düşük değeri olan 52,4’e ulaşan endeks, daha sonra artmasına rağmen halen 100 eşik değerinin altında seyretmekte; genel ekonomik duruma ilişkin kötümserlik devam etmektedir. Bir başka deyişle, üretici ve tüketicilerin ekonomiye dair beklentileri iki yıldır kötümser seyretmekte ve beklentilerin henüz iyimser denilebilecek düzeye çıkmadığı görülmektedir. İktisadi gelişmelere dair beklentilerin uzun zamandır kötü olması ister istemez yatırım ve tüketim tercihlerini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu yüzden endeksin eşik değerinin altında kalması, gelecek dönemde tüketim ve yatırım harcamaları ile beraber iktisadi büyümenin de yavaşlayacağına işaret etmektedir. İzleyen grafik ise EGÜ ve bileşenlerinin seyrini vermektedir.

Kaynak: TÜİK

EGÜ ve bileşenleri, 2018 ile kötümserleşen ekonomiye dair beklentilerin, reel kesim güven endeksi dışında alt endeksler için de geçerli olduğunu göstermektedir. Pandemi döneminde bütün endekslerde düşüş gözlenmektedir. Son zamanlarda da bu endeksler düşme eğilimindedir. Tüketici güveni ile hizmet sektörü güveni çok düşük düzeyde seyretmektedir. Unutmayalım, tüketici denince aklımıza iç talep gelir. İhracatta artış sağlayamıyoruz ve dış ticaret açığımız sürekli artmakta. Tüketici güveni bu düzeylerde seyrederse iç talepte ciddi daralma beklemek gerekir. İç talep daralması üretimde azalmaya neden olacaktır. Böyle bir iktisadi ortamda kimse de yatırım yapmaz. Yatırım olmazsa büyüme olmaz. Büyüme olmazsa istihdam olmaz, işsizlik artmaya devam eder. İnsanlar eve ekmek götüremez hale gelir. Bu nedenle iç kredi genişlemesinin uyardığı tüketim harcamaları artışının başat olduğu iç talebe dayalı büyüme modelinin terk edilmesinin, ekonomide güveni tesis edecek politikaların uygulanmasının ve bu politikaları uygulayacak kadroların iş başına gelmesinin zamanı gelmiştir.