Ufuk Akkuş

Tarih kolektif bellektir ve bu belleğin içeriği tarihçinin bakış açısına, yararlanılan kaynaklara göre değişim gösterir. Yeni arşiv belgeleri ve yeni bilgiler doğrultusunda tarih her seferinde tekrar tekrar yazılabilir. Geçmişin gerçeğinin bilinmesi geleceğe sağlıklı bakışın da temelini oluşturur. Sol tarihimiz de yeni bilgi ve belgeler ışığında yeniden yazılmakta ve geleceğe dair ufkumuz geliştirmektedir. Osmanlı-Türkiye tarihi, milliyetçilik, sosyal hareketler ve emek tarihi alanında araştırmalar yapan Erol Ülker “Mütareke’nin İlk Yıllarında İstanbul’da Direniş ve Sol 1918-1920” kitabında o dönemdeki sosyalist ve komünist hareketlere, onların ittihatçılar ile ilişkilerine  yeni arşiv belgelerinin ışığında yeni değerlendirmeler getiriyor.

Erol Ülker’in anlatımıyla; Birinci Dünya Savaşı’ndan yenik çıkan Osmanlı İmparatorluğu’nun topraklarının büyük bölümü, başkent İstanbul da dahil olmak üzere, Kasım 1918’den itibaren fiilen işgal edildi.16 Mart 1920’de İngiliz, Fransız ve İtalyan askeri makamları İstanbul’un yönetimine el koydu. Bu arada “İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin (İTC) iktidardan düştüğü ve yöneticilerinin ülkeyi terk ettiği bu konjonktürde İstanbul, Trakya ve Anadolu’da yerel direniş hareketleri ortaya çıktı. Daha sonra bu hareketler merkezileşti ve TBMM’nin Nisan 1920’den itibaren göreve başladığı Ankara, direniş hareketinin merkezi haline geldi. Bu süreçte İttihatçılar resmi olarak ortadan kalkmalarına rağmen direniş hareketinin örgütlenmesinde önemli rol oynadılar. İttihatçılarla iyi ilişkiler içinde olan “Karakol Cemiyeti” de direniş hareketinde rol oynayan örgütlenmeydi.  Bu cemiyet Avrupa kapitalizm ve emperyalizmine karşı sol radikal bir eğilime sahipti.

Ülker’in belirlemesine göre Karakol Cemiyeti’nin ne zaman kurulduğuna dair bilgiler üyelerinin anılarına ya da onlarla yapılan mülakatlara dayanıyor. Karakol liderleri, Anadolu hareketine katkılarının yanı sıra İstanbul’da bir direniş hareketinin örgütlenmesinde rol almışlar ve daha sonra “Müdafaa-i Milliye” örgütünün çekirdeğini oluşturacak mahalle komiteleri kurmaya başlamışlardır. Ülker’e göre Karakol ile Bolşevikler arasında ortaya çıkan temasa paralel olarak İstanbul’da ittihatçı, komünist ve sosyalist çevreler arasında yakınlaşma ve iş birliği gelişmiştir. İstanbul’da 1920 baharında başta ittihatçılar ve komünistler olmak üzere farklı siyasi eğilimleri içeren geniş bir koalisyonun ortaya çıkmış olabileceğini ve bunun da cephe örgütlenmesi şeklinde “Müdafaa-i Milliye” olarak isimlendirildiğini öne sürer. Karakol Cemiyeti’nin Bolşeviklerle ilişkileri 1919 yılında başlamıştır. Baha Sait, Karakol Cemiyeti’ni (ve Uşak Kongresi’ni) temsilen Bakü’ye gider ve “komünist parti”nin Kafkas temsilciliği ile Ocak 1920’de dostluk ve yardımlaşma anlaşmasını imzalar. Bu anlaşmaya göre karakol ve Bolşevikler arasında özellikle Kafkaslar Bölgesi’nde önem arz edecek stratejik bir iş birliği öngörülür.  Baha Sait ayrıca bu şehirde faaliyet gösteren “Türk Komünist Fırkası”na katılmıştır. Geniş ölçüde savaş esirlerine dayanan bu grubun lider kadrosu içinde Küçük Talat, Salih Zeki, Nuri Paşa ve Halil Paşa gibi ittihatçılar önemli bir ağırlığa sahiptir. Bu grubun Bakü’nün Sovyetleştirilmesinde büyük katkısı olmuştur. Nisan 1920’de Bakü’ye giren 11. Kızıl Ordu Taburu’nda daha önce savaş esiri olan Müslüman-Türk subaylar da görev yapmaktadır.

1908 yılında işçilerin büyük bir grev ve örgütlenme dalgası esnasında sosyalist hareket önemli bir büyüme evresine girmiştir. Bu döneme kadar sol hareketlerin etkinlik alanı Bulgar ve Ermeni cemaati ile sınırlıyken İkinci Meşrutiyet’ten sonra sosyalistler Yahudi, Rum ve Müslümanlar arasındaki etkinliklerini artırmışlardır. “Selanik Sosyalist İşçi Federasyonu”nun kuruluşu, İstanbul’da “Türkiye Sosyalist Merkezi”nin kurulması, 1910 Eylül başında İştirakçi Hilmi olarak da bilinen Hüseyin Hilmi tarafından kurulan “Osmanlı Sosyalist Fırkası” bu sürecin belli başlı dönüm noktalarıdır. Yalnız bu gruplar 1913’te gerçekleşen Mahmut Şevket Paşa Suikasti’nin ardından ortaya çıkan siyasal atmosferde varlıklarını sürdürememişler ancak Birinci Dünya Savaşı sona erdikten ve İTC iktidardan düştükten sonra yeniden kuruluş sürecine girebilmişlerdir. 1918 yılı sonlarında “Sosyal Demokrat Fırka” bu dönemde ortaya çıkan ilk sol partiler arasındadır. Mahmut Şevket Suikasti bahanesiyle sürgüne gönderilen İştirakçi Hilmi de İstanbul’a döner ve “Osmanlı Sosyalist Fırkası”nı bu defa “Türkiye Sosyalist Fırkası” ismi altında canlandırır. Ülker’in, Stefo Benlisoy’un “İstanbul Irgatları” başlıklı çalışmasından aktardığı gibi bu dönemde “Toplumsal Araştırmalar Grubu” ve bununla yakından ilintili “Dersaadet Amele Cemiyetleri İttihadı”nın hayatta kalan kimi kadroları, Mayıs 1920’de büyük bölümü Rumlardan oluşan “Beynelmilel İşçiler İttihadı”nın kuruluşunda önemli rol oynamışlardır.

“Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası” da (TİÇŞF) İstanbul’da mütarekenin ardından ortaya çıkan bir diğer önemli sosyalist partidir. Bu grubun kökenleri Dünya Savaşı sırasında Osmanlı hükümeti tarafından eğitim görmek üzere Almanya’ya gönderilen çok sayıda genç işçi ve öğrenciye dayanır. Türk Kulübünün yönetimini ele geçirdikten sonra, önce “Türkiye İşçi ve Çiftçi Partisi”ni daha sonra da “İşçi Derneği”ni oluşturarak Mayıs 1919’da “Kurtuluş” dergisini yayınlamaya başlarlar. Türkiyeli Spartakistler olarak da anılan bu grup ülkeye dönerek Eylül 1919’da Şefik Hüsnü’nün de kendilerine katılmasıyla birlikte TİÇSF’nin kuruluşu için hükümete başvurur. Bir diğer sol örgüt, temellerini Mustafa Suphi’nin attığı “Türkiye Komünist Teşkilatı”dır (TKT). İTC muhalifi olan ve Mahmut Şevket Paşa Suikasti’nden sonra Sinop’a sürgüne gönderilen Suphi, 1914 yılında Rusya’ya kaçar ve Bolşeviklere katılır. Moskova’da “Yeni Dünya” gazetesini yayımlamaya başlayan Suphi, Temmuz 1918’de Türk Sol Sosyalistleri Konferansı’nın düzenlenmesine eşlik eder. Bolşeviklere bağlı “Müslüman Komiserliği”nin Moskova binasında yapılan bu konferansta TKT’nin temelleri atılır. George Harris’e göre Müslüman Komiserliği’nin kuruluşuna öncülük eden ve bu konuda Şerif Manatov’u ikna eden Stalin’dir. Moskova’da ortaya çıkan TKT daha sonra faaliyet merkezini sırasıyla Kırım, Odesa, Taşkent ve Bakü’ye taşımıştır. Mütareke döneminde ortaya çıkan komünist çevrelerden biri olan Türk Komünist (Bolşevik) Grubu (TKBG) ya da Partisi, TKT ile yakın bağlara sahiptir. TKBG’nin İstanbul’daki üyeleri arasında Rusya’dan gelen subaylar ve savaş esirleri önemli bir yer tutmaktadır. TKBG üyelerinin aynı zamanda ittihatçı unsurlarla da temas kurduğuna dikkat çeken Ülker, İstanbul’da sosyalist ve komünist hareketin canlanmakta olduğu sıralarda ittihatçılar arasında dikkate değer bir sol radikal yönelimin ortaya çıktığını vurgular. İttihatçılar arasında radikalleşme sadece “Karakol Cemiyeti” ile sınırlı değildir. 10 Mayıs 1919 tarihli bir rapora göre Rusya’da Kafkas cihetlerinde bulunmuş Enver ve kardeşi Nuri Paşa’ya yakın bir grup zabitan, Osmanlı topraklarına döndükten sonra Bolşevizm propagandasına başlamıştır.

Erol Ülker, o dönemin önemli sosyalist figürlerinden Numan Usta, Vanlı Kazım, Hemşinli Mehmet gibi mücadele öykülerine de değinir. Bunlardan Numan Usta İstanbul’da mebus seçilen tek işçi temsilcisidir. Numan Usta’nın bu derece önemli başarı kazanması ittihatçı ikinci seçmenin kendisine verdiği desteğe bağlanır. Seçim arifesinde yapılan sosyalist ittifak dağılmış olup TİÇSF, TSF, ve SDF adayları seçilememiştir. Numan Usta ise İstanbul’un, 16 Mart 1920’de resmi olarak işgalinden sonra İngiliz makamları tarafından Malta’ya sürgüne gönderilmiştir.

Ülker, 1920 yılında Bolşevikler, Mustafa Suphi ve ittihatçılar arasında görüşme, uzlaşma ve görev dağılımından bahsetmenin anlamlı olduğunu söyler ve ekler. Bu çevreler Komintern’in Doğu Halkları Kurultayı’nda temsil edilirler. Burada milliyetçi ve komünist unsurların anti-kolonyalist ve anti-emperyalist bir eksende iş birliği yapmasına yönelik görüşler kabul edilir. Bu kararlar bir anlamda komünist ve ittihatçı unsurlar arasında pratik olarak hayata geçen iş birliğine siyasal ve ideolojik bir zemin sunmuştur.

1918-1920 yıllarında sosyalist ve komünist grupların mücadelesi ve ittihatçılarla ilişkilerine odaklanan Erol Ülker, Türkiye sosyalist hareketinin belli bir kesitini yeni arşiv belgeleri ve süreli yayınlar ışığında değerlendiriyor.

Künye: Mütareke’nin İlk Yıllarında İstanbul’da Direniş ve Sol 1918-1920, Erol Ülker, Sosyal Tarih Yayınları, 2020, 128 sayfa.v