Şilan Geçgel

Savaş, şiddet ve çatışma nedeniyle yerinden edilen insanların sayısı tüm dünyada rekora koşarken Türkiye, dünyada en çok mülteciye “ev sahipliği” yapan ülkelerden biri. Evini terk edip kendine yeni bir ev, yeni bir hayat aramak üzere yollara düşenlere; “kollarını açmış bir ülke ne güzel!” diye düşünebiliriz ancak mülteciler için durumun bu kadar tozpembe olmadığını söylemek mümkün.

Çoğunlukla muhtemel bir şiddet sarmalının potansiyel faili; oranın ötekisi, yabancısı, mültecisidir. Tam da bu nedenle bugün medya kanallarında kendileriyle daha az empati yapılanlar da daha az görünür olanlar da çoğunluk olmayanlar, ötekiler, mülteciler- yabancılardır diyebiliriz. Yerinden edilenin yeni yer arayışı toplumsal olaylarla, dışlanma ve siyasilerin iki dudağı arasında göklere çıkarılma yahut yere çalınma arasında bir yerde sıkışmış durumdadır çoğu zaman. Seçim zamanı “oy kasası”, seçim bitince metropolün “çirkin yüzleri” hep aynı kişiler, gruplardır.

Yazar Federico Finchelstein; kızlarıyla şahit olduğu bayraklı, flamalı ırkçı bir eylem sonrası büyük kızının eylemcileri kastederek sorduğu “Bunlar Anne Frank’ı öldüren Naziler mi?” sorusuna şöyle yanıt veriyor: “Hayır, bu neo-Naziler onun katilleri değil, fakat öldürülmüş olmasından da memnunlar.”⁽¹⁾

Bugün yazımıza konu olacak iki kitabın yazarı olan Finchelstein; faşizm, popülizm, ırkçılık gibi başlıklarda çalışmalar yapan Arjantinli bir tarih profesörü. “Faşizmden Popülizme” isimli kitabı, Ali Karatay tarafından çevrilmiş; ilk baskısını Ocak 2019’da yapmış. “Faşist Yalanların Kısa Tarihi” isimli kitabı ise çeviride Zeynep Şarlak imzası ile ilk baskısını Şubat 2021 tarihinde yapmıştır. İletişim Yayınları aracılığıyla Türkçeye çevrilen her iki kitabı, iktidar-devlet-rejim bağlamında ırkçılık ve faşizm meseleleriyle yakından bağ kurulmasını sağlayan, kavramların önemine odaklanan, faşizmin tarihine dair özenli bir okuma olanağı sunuyor.

Faşizmden Popülizme isimli kitapta iki temel soru üzerine odaklanan yazar, keyfi olarak her durum için kullanılan faşizm kavramı ile bugün çeşitli formlarda gördüğümüz faşizm kolları arasında önemli farklar olduğunu savunuyor. İkinci Dünya Savaşı sonrasında faşizmin asla geri dönmediğini, aksine bu döneme damga vuran en önemli olayın “faşizmin yokluğu” olduğunu ileri süren yazar; zamanın akışı içerisinde Soğuk Savaş’ın özel pozisyonuna da değiniyor. Yazara göre Soğuk Savaş’ı yaratan neden “faşizmin yokluğudur” ve sonucu bellidir: Liberalizm ve komünizmin savaşı.

Popülizmin, faşizmin tınılarını duyma noktasında önemli bir kavram olduğu fikri yazar tarafından gerekçeleri ile açıklanır ancak en önemlisi Finchelstein, faşizmin mirasını çeşitli popülizm ve neo-faşizm kombinasyonları aracılığıyla devam ettirdiği tespitini yapar. Neo-faşistlerin bazen popülistlerle ittifak içerisinde olduğu ancak popülistlerin demokrasiyi yıkmak yerine ona otoriter bir çerçeve çizme kaygısında olduğunun anlatıldığı tabloda yazar, özellikle Avrupa’da popülistlerin, tıpkı neo-faşistler gibi toplumu etnik temelde ayırdığını ve faşizmi bu bağlamda sağladığını da kayda geçer.

Yazara göre tüm faşizm ya da ön faşizm diyebileceğimiz kertelerde yapılanın, aslında toplumsal tabakanın etnik, siyasi, mezhepsel oyuklar açarak buradan beslenmesi üzerine kurulu olduğu gerçeğidir. Bahsi geçen en baştan beri “ev sahibinin”, düşman kabul ettiği “ötekiye” saldırısı; toplumun geri kalanını ikna etmek için parlattığı yalanı ve nihayetinde onun “ötekiliğini kalıcı kılma” gayretidir.

“Faşist ideoloji, insanların hiyerarşik biçimde üstün ırklar ve aşağılık ırklar olarak bölündüğü yalanı üzerine kuruludur. Bu ideoloji, daha zayıf ırkların üstün ırklara hükmetmeyi amaçladığına dair tamamen paranoyak bir fanteziye dayanır. Bu nedenle beyazlar kendilerini savunmak için ilk saldıran olmalıdır.”⁽²⁾

Gerçek ve yalan arasındaki çekişmenin, faşizm için ekmek ve su gibi elzem olduğunu ifade eden yazar; gerçeği görünür kılabilmek ve en önemlisi faşizmin yayılışını engellemek için kitleleri “yalandan korumanın” önemli olduğunu inatla savunurken siyaset bilimci Hannah Arendt’e de atıfta bulunur.

“Faşist Yalanların Kısa Tarihi” isimli eserinde, “Arendt ideal tiplerle ilgileniyordu. Ben ise faşizmin tarihine yönelik argümanlarımı ampirik olarak temellendirmek için olmuş olana, tarihsel olarak belgelenmiş isimlere bakıyorum.” diye yazar.⁽³⁾

Günümüzde faşizm ve popülizm kavramlarının gündelik kullanımlarının ciddi kavramsal hatalar barındırdığını savunan Federico Finchelstein, popülizmin faşizme yürüyüşte önemli bir basamak işlevi gördüğünü aktarırken popülizm ve faşizmle mücadele edebilmek için kavramların doğru kullanılmasının şart olduğunu anlatmaktadır. Basketbol oynayan-şortlu siyasi liderleri ve onların siyasi partilerine yapıştırılan “popülist” etiketinin, bir başka coğrafyaya yağdırılan bombalarla olan ilişkisi ulus ötesi bir bağlamda ele alınır.

Finchelstein, kitaplarının asıl amacının bu kavramları tarihsel bağlamından koparmadan doğru tespit etme, doğru kullanıma hizmet etmesi olduğunu açıklıkla ifade ederken gerçek ile hakikatin birbirine girdiği mitlerden de sıklıkla bahseder. Mitler konusundaki fikirlerini felsefi bir zeminde okurla paylaşır ve faşizmin, gerçeğin karşısında yalanın parlatılması demek olduğunu gün yüzü gibi ortaya serer.

Her iki kitabında da faşizmin esas amacının aşağıdan yukarıya ya da yukarıdan aşağıya demokrasiyi yok ederek bir otorite kurmak derdinde olduğunu aktaran yazar; faşizmi aşırı milliyetçi, milli hareketleri ve rejimleri olan, liberalizm ve Marksizm karşıtı bir ideoloji olarak tanımlar.

Kavramların birbirine karıştığı ve havada uçuştuğu bir dönemde, sürekli eşitlenen popülizm ve faşizm kavramlarına dair diyecek çokça sözü olan Finchelstein; bu iki kavram arasındaki farka odaklanarak tarihsel bir okuma yapmakla kalmıyor, bu iki kavramı post-faşizm gibi bir bağlam içerisinde ele almamıza da olanak sağlıyor.

Popülizmi, faşizme hem genetik hem de toplumsal olarak bağlı bir alt nüve olarak tanımlayan yazar, faşist kitle diktatörlüklerinin de popülist demokrasilerin de ortaya çıkardıkları lider portresinin özellikle “halkın üzerinde” resmedildiğini ifade ederken iki lider kültünün birbirinden çok farklı olduğunu vurgulamayı es geçmiyor. Yazara kimi itirazların geliştirilebileceği her iki kitap, özellikle felsefi bir zeminde ele alındığı takdirde bizi faşizm üzerine ciddiyetle düşünmeye sevk ediyor.