Ufuk Akkuş

David Harvey’in Marx’ın Kapital’inin 1.cildi üzerine her yıl verdiği derslerin yazılı versiyonundan oluşturduğu “Marx’ın Kapital’i İçin Kılavuz” adlı kitabı Kapital”in daha iyi kavranması ve Kapital okumayı kolaylaştırması açıdan önemli olanaklar sunuyor. Harvey, yolculuk kılavuzu olarak adlandırdığı bu kitabın, yola çıkmak isteyen herkese rehberlik etmesini, Marx’ın ekonomi politiğine yararlı bir giriş sağlamasını umduğunu söylüyor.

Harvey, öncelikle Kapital’in hayret verecek ölçüde zengin bir kitap olduğuna değinir: Sayfalarında sayısız ekonomi politikçinin, filozofun, antropoloğun, gazetecinin ve siyaset teorisyeninin yanı sıra Shakespeare, antik Yunanlılar, Faust, Balzac, Shelley, peri masalları, kurt adamlar, vampirler ve şiirler cirit atar. Marx bu metni inanılmaz derecede çeşitli ve zengin eleştirel düşünce geleneğine dayanarak yazmıştır. Kapital’de ortaya konulan analize esin veren üç büyük düşünsel ve siyasal gelenek vardır. Marx’ın esas aldığı eleştirel yöntem, başkalarının söylediklerini ve gördüklerini alıp işleyerek düşünceyi yeni bir şeye dönüştürür. Marx’a göre yeni bilgi; kökten farklı kavramsal blokları alıp birbirine sürterek devrimci ateşi yaktığımızda doğmaktadır. Kapital’de de fiilen bunu yapar. Farklı düşünsel gelenekleri bir araya getirerek tamamen yeni ve devrimci bir bilgi çerçevesi yaratır. Kapital’de bir araya gelen üç kavramsal çerçeve şunlardır: Birincisi, ekonomi politiktir. Ağırlıklı kısmı William Petty, Locke, Hobbes, Hume, Adam Smith, Malthus, Ricardo ve James Steuart gibi düşünürleri kapsayan Britanya’lı düşünürlerden oluşur. Aynı zamanda Quesnay ve Turgot gibi fizyokratlar ile Sismondi ve Say gibi Fransız klasik ekonomi politikçiler de vardır. Marx’ın teorisindeki ikinci kavramsal yapıtaşı; Antik Yunanlılarla başlayan felsefi düşününce geleneği ile Alman felsefesi özellikle de Hegel felsefesidir. Marx, doktora tezini Epikür ve Demokritos üzerine vermiştir. Pek çok yerde argümanlarının dayanağı Aristoteles’tir. Spinoza, Leibniz, Kant, Descartes, Rousseau’dan da etkilenmiş ama en fazla etkilendiği Hegel’dir. Marx’ın dayandığı üçüncü gelenek ise ütopik sosyalizmdir. O dönemde ütopik sosyalizm öncelikle Fransızdır. Modern geleneği başlatma payesi genellikle İngiliz Thomas More’a verilir. Ayrıca hem ütopik yazan hem de hayata geçirmeye çalışan Robert Owen İngilizdir. Fakat Fransa’da büyük ölçüde Saint Simon, Fourier ve Babeuf’un daha önceki metinlerinden esinlenen ütopik düşünce 1830’larda ve 1840’larda müthiş bir patlama yaşanmıştı. Örneğin İkaryenler diye bir grup kurarak, 1848’den sonra ABD’ye yerleşen Etienne Cabet, Proudhon ve Proudhoncular, Auguste Blanqui, Flora Tristan gibi sosyalist feministler.

Marx’ın amacı, sol siyasal projenin yönünü nispeten sığ bulduğu ütopyacı sosyalizmden bilimsel sosyalizme çevirmekti. Am bunun için sadece ekonomi politikçiler ile ütopik sosylistleri karşı karşıya getirmek yeterli olmayacaktı. Eleştirel felsefe geleneğinin araçlarını kullanarak, sosyal bilimlerin yönteminin her yönünü yeniden yaratması ve düzenlemesi gerekiyordu.

Kapital’in ilk birkaç bölümünün bir hayli çetin olduğunu işaret eden Harvey, bunu iki nedeninin olduğunu söyler. Birincisi, Marx’ın yöntemiyle ilgilidir. İkincisi de onun bu projeyi özel olarak kurmasıdır. Harvey, Marx’ın Kapital’deki amacının; ekonomi politiği eleştirerek kapitalizmin nasıl işlediğini anlamak olduğunu söyler. Ancak Marx’ın asıl amacı dönemin klasik ekonomi politikçilerinden yola çıkıp,onların eksikliklerini aktararak kapitalist sistemin nasıl işlediğini ve hangi çelişkileri içinde barındırdığını ortaya koymaktır. Marx, dönemininin ekonomi politikçilerinin tersine kapitalizmin  tarihselliğine değinir ve onun geçici bir üretim tarzı olduğuna vurgu yaparak komünist tahayyülü işaret etmektedir. Kapitalist sistemdeki krizlerin sisteme içkin olduğunu ve sistemin iç işleyişinden ve doğasından ötürü yıkılmaya mahkum olduğunu ileri sürer. Tabii ki sistemi dönüştürecek toplumsal öznenin yani “anlatılan senin hikayendir” dediği işçi sınıfının toplumsal rolünü ve eylemini hesaba katarak.

Harvey, Marx’ın Kapital’in ikinci baskısındaki araştırma yöntemi ile sunuş yönteminin farklı olması gerektiğine dair vurgusunu Marksist yönteme gönderme yaparak açıklar. Marx’ın araştırma yöntemi mevcut olan her şeyle, yani yaşanan haliyle gerçeklikle, ekonomi politikçilerin, filozofların, romancıların vb. gibi bu yaşantıya dair tüm tasvir ve tanımlamalarıyla başlar. Gerçekliğin nasıl işlediğine dair bazı basit ama güçlü kavramları keşfetmek için bu malzemeyi amansızca eleştirir. Bu yönteme “iniş yöntemi” adını verir. Çevremizdeki dolaysız gerçeklikten yola çıkarız ve bu gerçeklik için temel nitelik taşıyan kavramları bulmak için daha derine bakarız. Bu temel kavramlarla donandıktan sonra tekrar yüzeye doğru ilerleriz bu da “çıkış yöntemi”dir ve böylece görünüşler dünyasının ne kadar aldatıcı olduğunu keşfederiz. Kavramlar elimizde yokken baktığımız görünüşler dünyası kavramlar sayesinde birden bambaşka bir dünya haline gelmiştir. Öze ulaşmış oluruz ve elimizdeki kavramlarla artık dünyayı yorumlama noktasında oluruz. Marx genellikle yüzeydeki görüntüyle başlayıp derindeki kavramları bulmaya çalışır. Ancak Kapital’de önce kurucu kavramlar ile analize başlanır. Kavramlar peş peşe sıralanır. İlk başta kavramları ve işleyişi kavramak güç görünse de kitap ilerledikçe bu kavramların dünyamızı nasıl aydınlattığı görülür. Harvey’in vurgusu; bu kavramların nasıl işlediğinin ancak Kapital’in tüm ciltleri okunduğunda tam olarak anlaşılabileceği şeklindedir. Bu yaklaşım argümanları tek tek inşa eden, taş üstüne taş koyan analizden farklıdır. İlk üç bölümün zorluğu buradan gelir ve metinde ilerledikçe mevzuyu anlamak için sabır gerekir. Ancak bundan sonra bu kavramların nasıl işlediğini görebiliriz.

Marx, Kapital’e meta kavramıyla başlar. İniş yöntemi Marx’ı meta kavramına götürmüştür ama bu tercihini izah etmeye kalkmadığı gibi meşruluğunu savunmak için de çaba harcamaz. Harvey’e göre meta ile başlamanın son derece yararlı olduğu zamanla anlaşılır, çünkü herkes gündelik hayatında metalarla temas kurar ve onları deneyimler. Zamanımızı şu ya da bu metayı satın alarak, isteyerek, geri çevirerek, şu ya da bu metaya bakarak geçiririz. Meta biçimi kapitalist üretim tarzında evrensel bir yere sahiptir. Marx, ortak paydayı seçmiştir. Sınıf, ırk, cinsiyet, din, milliyet, cinsel tercihten bağımsız olarak herkesin aşina olduğu ve herkeste ortak bir şeydir meta. Metalar varlığımızın esasıdır: Yaşamak için onları satın almak zorundayız. Harvey’in iddiası “neden meta” sorusuna yanıt veremez. Çünkü, herkesin aşina olduğu maddi nesneler deyince akla toprak, para gibi bir sürü başka nesne de gelebilir. (Melda Yaman-Özgürt Öztürk, Metaların Kerameti, sayfa:106). Marx’a göre ekonomi politikçilerin yaptığı şey; üretimi bölüşümden farklı olarak, tarihten bağımsız, doğa yasaları içine hapsedilmiş olarak göstermek ve bu fırsattan yararlanarak burjuva ilişkilerin soyut olarak kavranan toplumun değişmez doğal yasaları olduğu fikrini el altından ileri sürmekti. Öztürk’e göre Marx ise, başlangıç noktasını tarih aşırı bir genellik düzeyinde değil, kapitalist üretime özgü bir düzeyde belirleyecektir. Ayrıca, başlangıçta analiz edilecek nesne, kapitalist üretime özgü olmanın yanı sıra aynı zamanda diğer kategorilerin kendisinden türetilebileceği somutlukta bir genel (evrensel) olmalıdır. Örneğin emekten yola çıkıldığında fiyat gibi bir kategoriye geçiş yapmak nerdeyse olanaksız hale gelir. Bu nedenle ilk kategori, en genel, en soyut olan değil yeterli somutlukta bir kategori olmalıdır. Marx, sunuş düzeni üzerine kafa yorarken, analize nereden başlanması gerektiği sorusuna yanıt olarak bir somut evrensel aradığı söylenebilir. Hem evrensel, hem de somut, yani birçok farklı özelliğin, belirlenimin birleşimi, dolayısıyla da analiz edildiğinde birçok belirlenime geçiş yapmayı olanaklı kılacak bir nesne (a.g.e. s.108).

Meta insanların ihtiyaçlarını ve arzularını karşılayan bir şeydir. Marx, bir şeyin yararlılığının en iyi şekilde kullanım değeri olarak kavramsallaştırılabileceğini söyler. Harvey, burada Marx’ın insan istekleri, ihtiyaçları ve arzularının olağanüstü çeşitliliğinden, ayrıca metaların muazzam çeşitliliğinden ve ağırlıklarından ya da ölçülerinden ne kadar çabuk soyutlama yapıp kullanım değeri adı altında tek bir kavarama odaklandığına dikkat çeker. Fakat kapitalizmde metalar ayrıca mübadele değerinin maddi taşıyıcılarıdır. Metalar sürekli el değiştirebilmekte ve bir mübadele sistemi içinde hareket etmektedir. Meta el değiştirirken sadece kendi niteliklerine dair değil, tüm metaların niteliklerine dair bir şeyi ifade eder. Yani mukayese edilebilir olduklarını gösterir. Metaları birbirine eşitleyen, mukayese edilebilir kılan ortak şey ise onların emek ürünü olmalarıdır. O halde tüm metalar insan emeğinin ürünleridir. Metaların ortak noktası, hepsinin üretimlerinde cisimleşmiş olan insan emeğinin taşıyıcıları olmalarıdır. Kullanım değeri olarak metalar her şeyden önce birbirinden farklı niteliklerdir, ama mübadele değerleri olarak yalnızca farklı miktarlardır ve dolayısıyla zerre kadar kullanım değeri içermezler. Metalarda cisimleşen emek onun gerçek üretiliş zamanı olamaz. Çünkü öyle olsaydı, bir metayı üretmek ne kadar uzun sürüyorsa meta o kadar değerli olurdu. Böylece tüm metalar tek ve aynı tür emeğe soyut insan emeğine indirgenmiştir.

Harvey, sadece dört sayfada esrarlı ifadelerle temel kavramların sunulduğuna işaret eder. Kullanım değerinden mübadele değerine oradan da soyut insan emeğine geçilmiş ve en nihayetinde türdeş insan emeğinin cisimleşmiş nitelikleri olarak değer ulaşılmıştır. Tüm metaları mukayese edilebilir kılan değerdir ve bu değer hem hayalet benzeri bir nesnellik olarak gizlenmiş, hem de meta mübadelesi süreçlerine geçmiştir. Harvey, bunu süpermarketteki metalar örneğiyle açıklar: Mübadele değeri metalarda cisimleşmiş insan emeğinin zorunlu bir temsilidir. Süpermarkete gittiğinizde mübadele değerleri görürsünüz, ama metalarda doğrudan cisimleşmiş insan emeğini göremez ve ölçemezsiniz. Süpermarket raflarında hayalet benzeri bir varlığa sahip olan şey insan emeğinin cisimleşmesidir.

Marx’a göre; herhangi bir malın büyüklüğünü toplumsal olarak gerekli emek miktarı ya da onun elde edilmesi için toplumsal olarak gerekli emek zamanı belirler. Toplumsal olarak gerekli emek zamanı ise; bir kullanım değerini normal koşullar altında, o sıradaki ortlama hüner derecesi ve yoğunluğuyla elde edebilmek için gerekli emek zamandır. Buradan hangi tür insan emeği toplumsal olarak gereklidir sorusu çıkar, yanıt arayışında da bir başka ikilik ortaya çıkar: somut (fiili) emek ve soyut (toplumsal olarak anlamlı) emek arasındaki ikilik. Bu iki emek biçimi meta mübadelesi ediminde tekrar birleşmektedir. Yine bu mübadele anının incelenmesi göreli ve eşdeğer diğer biçimleri arasındaki başka bir ikiliği açığa çıkarır. Değerin bu iki ifade tarzı, diğer tüm metalarla ilişkisinde evrensel bir eşdeğerlik işlevi gören bir metanın (para meta) ortaya çıkışıyla tekrar birleşir. Buradaki argüman tarzı belli bir örüntüyü izler. Argüman tedricen ilerler. Karşıtlıklar birliklere (para biçimi) ulaştırılır ve bu birliklerin içinde çelişki yeni bir ikilik yaratır (süreçler ile şeyler arasındaki ilişki, insanlar arasındaki maddi ilişkiler ve şeyler arasındaki toplumsal ilişkiler). Bu örüntüler Marx’ın sunum yöntemidir ve Kapital boyunca devam eder.

Harvey, “Marx’ın Kapitali için Kılavuz” kitabında Marx’ın Kapitali’nin okunmasını kolaylaştırıcı bir anlatım sunuyor. Marx’ın ayrıntıya girmediği noktaları açıklıyor ve konun daha iyi anlaşılması için bazı örnekler aktarıyor. Harvey, sadece Kapital’i özetlemek ve açıklamakla yetinmiyor. Konuları ele alırken Marx’ın diyalektik yöntemine de dikkat çekiyor. Marx’ın da vurguladığı gibi ilk üç bölümün zorluğunun nedenlerini sıralıyor ve öncelikli görevinin bu bölümlerde okuyucuya rehberlik etmek olduğunu vurguluyor ve bu bölümün aşılmasından sonra okumanın kolaylaşacağı ve kendi deyimi ile sakin sulara yelken açabileceğimizi söylüyor. İnsanlık tarihinin bu en önemli eserini, Harvey’in akıcı ve güzel üslubunun kılavuzluğunda okumak, Kapital’i ve dolayısıyla kapitalist sistemi daha iyi anlamak ve pratikte doğrulamak için son derece yararlı olduğunu düşünüyoruz.

KÜNYE: Marx’ın Kapital’i İçin Kılavuz,  David Harvey, Çev. Bülent O. Doğan, 2012, 360 sayfa.