Time is a big separator! Evet, zaman büyük bir sınırlayıcıdır. Geçmişi andan, anı gelecekten; insanı sevdiklerinden, mekandan ve daha pek çok olgudan zalimce ayırır. Algılanması güç bir kavramdır. Geçmiş geride kalmıştır, gelecek parlaktır, içinde bulunduğunuz an ise puf diye yok olmuştur. Zaman dalga geçer bizimle; dakikalar, saatler, takvimler hükmeder bizlere. Epey hızlıdır aslında. Söz gelimi dünya 4,5 milyar yaşında, ama biz 90 yaşında ölenlere 'çok yaşamış' diyoruz. Mutluyken, çayıra çimene burnumuzu sokma isteğiyle dolup taşarken saatler, günler birbirini kovalıyor mesela. Neyse ki mutluluk çok uzun sürmüyor da zamanın yavaş olduğunu da düşünmeye başlıyoruz. 10 yıllık krediler çekmeye kalkıştığımızda sürekli hesap kitap yapma telaşıyla on yılı bitiremiyor, beklediğimiz şey için gözümüzü telefon ekranına kilitliyor, durmadan saate bakıyoruz.
Gerçeklik ise, Thales'e göre en önemli elementin yani suyun kendisidir. Heraklitos'a göre gerçeklik ateş, Platon'a göre rasyonel ruh, Hobbes'a göre devinim, Schopenhauer'a göre istenç, Madam Bovary'ye göre aşk, Marx'a göre proleteryanın özgürlük yolunda verdiği mücadeledir. Gerçekliğe farklı çerçeveler çizeriz sık sık. Boyutlar ve görünüş değişir durur. Ama ancak yaşamı ve zamanı iyi yakalayan çerçevelerden canlı ışık huzmelerini görebilirsiniz. Daha ötelere bakabilen göz, başka düşüncelerden ve çevreden besin alabilen türdendir. Kitaptan taşamayan bilimde ya da yapayalnız bilimci, sanatçı veya felsefecide mi var pusula? Yok... Herhalde, düşünceyi ve de cesur adımları kuşanan insanlarda rastlayabiliyoruz şu kaşifliğe.
Geçen haftalarda okudum Carlo Rovelli'nin kitaplarını: "Zamanın Düzeni" ve "Gerçeklik Göründüğü Gibi Değildir" Rovelli'ye göre zaman farklı yerlerde farklı hızda akar; geçmiş ve gelecek arasında sanılanın aksine aslında çok az fark vardır ve şimdiki zaman uçsuz bucaksız evrende uçar gider. Yine de yazar için zamanın asıl gizemi başka bir yerdedir. Bilim ve felsefeyi buluşturan Rovelli zamanı anlayabilmek için kendimiz üzerine, kendimizi anlayabilmek için de zaman üzerine düşünmemiz gerektiğini söylüyor. "Zamanın hırsızlığı bizi taşır. Saniyelerin, saatlerin, yılların hızla akışı bizi yaşama doğru fırlatır, sonra da hiçliğe doğru sürükler... Zaman deneyimimizin olağanüstü ve büyülü bir biçimde genişlemesi için birkaç mikrogram LSD yeterlidir. 'Sonsuzluk ne kadar sürer?' diye sorar Alice. "Bazen yalnızca bir saniye.' diye yanıtlar Beyaz Tavşan. Her şeyin sonsuza dek donup kalmış gibi göründüğü ancak sadece birkaç saniye süren düşler vardır." diyor Rovelli ve acılarımızın, belleğimizin, benliğimizin kaynağı olarak zamanı işaret ediyor.
"Zamanın Düzeni"nde fizikle haşır neşir olmayan okura zamanı anlaşılır bir temel çerçevede sunan Rovelli, "Gerçeklik Göründüğü Gibi Değildir"de aynı akıcı ve keyifli anlatımıyla “Nesnelerin doğası nedir? Ne tür dinamikleri vardır?“ sorularının izini sürüyor. İnsanoğlunun evrene yönelik keşif serüvenini anlatan fizikçi, temel fiziğin öne çıkan fikir ve sorunlarının Antik Yunan’dan günümüze geçirdiği değişim sürecini, 20. yüzyıl fiziğinin büyük buluşlarını ve kuantum kütle çekimine yönelik araştırmalarda ortaya çıkan dünya imgesini inceliyor, evrenin gizemlerine doğru yaptığı bu seyahatte okuru da kendine yoldaş ediyor. Ve incelemesini yaparken "Bütün bunlardan emin miyiz? Hayır." deyiveriyor, sonra da bize "Ama hayaller gerçek değil ki!" diye isyan eden Alice'e Şapkacı'nın verdiği cevabı anımsatıyor: "Hangisinin gerçek olduğunu söylemek kimin haddine?"
Evet, zaman ilaç mıdır? Yoksa kalbi hınzırca deşen keskin bir bıçak mıdır? Geçmişe saplanıp kalmak sorun, saplantıları bugüne taşımaksa hastalıktır ama söylesenize zamanı kim okşayabilir? Peki, insan kimi zaman kendi bedeninin varlığından bile emin olamazken algısının ötesini nasıl bilebilir? Gözlemler bizi yanıltabilir, gerçekliği örtmek, karalamak vs. pek yapılasıdır. Ama ilerdeki sokakta onunla tekrar karşılaşınca "neler görüyoruz" diye geçmişe ve etrafa daha iyi bakmaya çağırır.
- Zamanın Düzeni, Carlo Rovelli, Çev: Tolga Esmer, Tellekt Kitap, 2020.
- Gerçeklik Göründüğü Gibi Değildir, Carlo Rovelli, Çev: Tolga Esmer, Can Yayınları, 2018.
