Bora Ercan yazdı | Saatlerin sınırında biyolojik iktidar

Bora Ercan

Yer Ankara. 1980 sonları. ODTÜ yurtları. Anlaşılmaz bir kural. Saat sekiz oldu mu kız yurdu kantininde erkek, erkek yurdu kantininde de kız öğrenciler kalamazdı. Saat sekiz oldu muydu, yurt görevlisi kantinin kapısına gelip erkek hocalar ya da kız hocalar dışarı, derdi kantinin gürültüsünü bastırmaya çalıştığı sesiyle. Yurda son giriş saatiyse 24.00. Yani aradaki dört saati nasıl geçirdiğiniz önemli değil kantinde birlikte oturulmasın yeter.

Buna karşı ilk sivil itaatsiz eylem o dönemin öğrenci derneğinin öncülüğünde 5. Kız yurdu kantininde konuluyor. Sekizden sonra kimse yurduna, odasına gitmiyor ve ortam birden bir foruma dönüşüyor. Olaya bir takım güvenlikten sorumlu müdürler, görevliler de dahil oluyor ancak bizleri fişlemenin dışında pek de bir şey yapamıyorlar. Herkes söz alarak konuşuyor. İyi iletişim, yapıcı etkileşimden güzel ne var şu dünyada. İkinci eylem galiba 2. Erkek yurdu kantininde ve sonrasını anımsamıyorum. Öğrenciler için bedeli ağır olan bir dizi eylem sonucunda bu saçma kural kalkıyor. Yurttan atılanların yurtta kalanlara bir armağanı sanki. Nasıl da ülkeyi andırıyor bu durum…

Hem bir üniversitesin hem bilimden, mantıktan, sanattan söz ediyorsun hem de böyle kurallar koyuyorsun. Nasıl kabul edilebilir bu? Ama büyük de bir başarın var: böyle kuralları sorgulayan, kabul etmeyen bazı insanların yetişmesine vesile olmuşsun. Hakkını verelim.

Rektörlükse, söz ettiğim gibi, bu saçma kurala karşı çıkan öğrencileri kutlayacağı yere yurttan atmayı, okuldan uzaklaştırma vermeyi tercih etmişti ya da kendilerine böyle yapılması emredilmişti. Sonra da o rektöre, o kuruma saygı duy, bu nasıl mümkün? Mesela neden kütüphane 24 saat açık olmazdı. Üniversitesin, açılış kapanış saatin mi olur? Bir makale yazayım, bir araştırma yapayım, belki önemli bir buluş yapacağım? Yok hayır, yasak! Aman ha komünistler gelir sonra! Birçok dünya üniversitesinin kütüphanesi günde 23 saat açıktır, o bir saat de sabahın erken bir saatine denk gelen temizlik arasıdır. Bizde bilimi, üniversiteyi soluk yüzlü bir devlet dairesine dönüştürme politikaları artık meyvelerini veriyor. Maalesef muktedirlerdeki zihniyet o dönemden bile on kat daha beter olduğu için Çin’den, Almanya’dan aşı bekliyoruz. İnşaat dışında pek de bir teknolojimiz yok. Yıllar yılı Rusların sıcak denizlere inme arzusuyla korkutulan bir toplum şimdi Rusya’dan Antalya’ya uçaklar çalışmaya başladı diye zil takıp oynuyor. İki ay için insanlar buraya gelip iki kuruşluk yalan ekonomi dönecek diye gazete manşetlerinde sevinç…

İstanbul. 2020’lerin başı. Birkaç arkadaş bir araya geldik. Şu dünyada neyimiz var ki birbirimizden başka? Birkaç bardak çay, bir iki yudum bira derken mekan çalışanları hesabı topluyor. Kapatıyoruz. Ya sahi, bu yaşa geldik, saçmalıkla yaşamaya alışamamışız. Nasıl bir direngenlik haliyse. En uzun günlerde, sıcak günlerde eve tıkılıyoruz. Olmazlarla doluyor hayat. Bir saatten sonra sokağa çıkamazsın. Çıksan da oturacak mekan bulamazsın. Bulsan da içki içemezsin. Zaten içmeye kalksan da hesabı pahalılıktan ödeyemezsin noktasındayız. Otur evinde. Oysa hayat eve sığmaz. Bir beyaz yalandı o. Artık HES değil OHES! OHES (oysa hayat eve sığmaz) Yunanca hayır (ohi) kelimesini çağrıştırıyor. Ne güzel kocaman bir hayır. Hayırlı kelimedir hayır. Daha hayırlısına kadar bunu kabul etmiyorum demektir. Hayat saatlere sığmaz. Müzik gece 12.00’de kapanabilir, bu bir uygulama olabilir, ama bu kural bu şekilde toplumu kastre edici şekilde ortaya konmaz. Yani müzik yasağının 24.00’te son bulması değil asıl konu. Bu kuralın ifade ediliş şekli. Her bir kuralın konuluşunda, açıklanışında bir ayrıştırma vurgusu.

Müzik kelime olarak hafıza tanrıçası Mnemosyne’in soyundan gelen ilham perileri mousa’dan (kimi yerde müz de denir) gelme. Müzik ilham verir. İnsana bildiğini yeniden anımsatır. Müziğin tarihi insanlık tarihine eş gider, insan var oldukça da müzik olacaktır. Kısıtlamalar dünyanın hiçbir yerinde hiçbir zaman kalıcı olamamıştır. Hem de şu internet devrinde… Sanat ve bilim perileri şimdi bizimle daha çok olacak çünkü yine tarih göstermiştir ki büyük eserler de yasaklar altında ortaya çıkmıştır.

Mehmet Torun yazdı | Soma’da adalet göçükte kaldı!

Gerçek ortadadır; kâr hırsı 301 kişiyi öldürmüştür. Bu sermaye birikim rejimi, “daha fazla kâr için daha fazla ölüm” politikası üzerine kuruludur.

Mehmet Torun - Maden Mühendisi, KESK-ESM Madencilik Komisyonu Üyesi

Manisa’nın Soma ilçesinde; ruhsatı Türkiye Kömür İşletmeleri’ne (TKİ) ait olan ve hizmet alımı yöntemiyle Soma Kömürleri A.Ş isimli şirket tarafından işletilen yeraltı kömür ocağında 301 maden emekçisinin yaşamını yitirdiği maden faciasıyla ilgili olarak Akhisar Ağır Ceza Mahkemesi, kararını vermiştir. “Bilinçli taksirle öldürme ve yaralamaya neden olma” suçlamasıyla yargılanan Soma Kömür İşletmeleri A.Ş Yönetim Kurulu Başkanına 20 yıl,  iki mühendise 12 yıl 6 ay hapis cezaları verilirken şirketin Yönetim Kurulu üyesi beraat etmiştir. 

Soma faciası; genelleşmiş sermaye ilişkilerinin, özel teknik koşullar ile birleşmesinin bir ürünü olarak açığa çıkmış yapısal ve genel bir ‘olay’dır.  Facianın ardındaki en önemli neden son yıllarda ivme kazanan özelleştirme ve piyasalaştırma süreçleridir. Aşırı kâr hırsı, özelleştirme ve taşeronlaştırma politikaları ile dayıbaşı sistemi, üretim zorlaması, yetersiz işçi sağlığı ve iş güvenliği önlemleri, yasa ihlalleri ve denetim eksiklikleri  maden faciasının başlıca nedenleri arasındadır. Kâr odaklı ucuz kömür üretimini hedefleyen, yüksek risk taşıyan, kuralsız, mühendislik bilim ve tekniğinden uzak yöntemlerle gerçekleştirilen üretim ortamında işçi sağlığı ve iş güvenliği önlemleri de geri plâna itilmiştir.

Faciada işverenin sorumluluğu ve asli kusuru tartışılamaz. Ancak; şirketin siyasi iktidar ile yandaşlık ilişkisi, ilgili kamu kurumu yöneticileriyle yakın ilişkileri ve yetkili sendikayla ilişkileri birlikte değerlendirildiğinde facianın birbiriyle iç içe geçmiş yapısal etmenlerin etkisi altında gerçekleştiği görülmektedir.

Facianın hukuki açıdan ele alınış biçimi sorunludur. Çünkü, faciaya neden olan etkenler birbirinden ayrı olarak ele alınmış olup olay, salt teknik bir sorun gibi değerlendirilmiştir. Oysa üretim zorlaması, taşeronlaştırma, yasa ihlalleri, düşük ücretler, ağır çalışma koşulları, sosyal hak kayıpları, sosyal güvencesizlik, denetim, işçi sağlığı ve iş güvenliği eksiklikleri ile görev ihmalleri gibi boyutlar ayrı ayrı değil, bir bütünün bileşenleri olarak değerlendirilmesi gerekirdi.

Soma Maden Katliamı yargılamasının kanayan yarası, asıl sorumlu olması gereken kamu görevlileri hakkında dava açılmamış olmasıdır. Kamuya ait madeni özel sektöre devreden yetkililer, uygun olmayan işletme projelerine göz yumanlar, denetim görevini yerine getirmeyen üst düzey yetkililer yargı sürecinin dışında tutulmuştur. Ceza yargılamasının soruşturma ve kovuşturma aşamasında hazırlanan bilirkişi raporları ve dosya içeriğinde yer alan ifadeler, madenin yeterince teftiş edilmediğini, devletin denetim sorumluluğunu yerine getirmediğini açık ve tartışmasız bir şekilde ortaya koymaktadır. Buna rağmen sorumlu kamu görevlileri hakkında soruşturma izni verilmemiştir.

Asıl sorumlular yargılanmazken karar alma süreçlerinde yer almayan, yetkileri oldukça kısıtlı olan ve sadece görevlerini yapmaya çalışan iki mühendisin ceza alması kabul edilemez. Sistem bir günah keçisi istemiş ve iki mühendis bu sisteme kurban edilmiştir.

Gerçek ortadadır; kâr hırsı 301 kişiyi öldürmüştür. Bu sermaye birikim rejimi, “daha fazla kâr için daha fazla ölüm” politikası üzerine kuruludur. 301 işçi madenlerde işçi sağlığı ve iş güvenliği önlemlerinin umursanmadığı, vahşi sömürü sisteminin acımasızlığı sonucu hayatını kaybetmiştir. Soma’da göz göre göre gelen katliam için bu çalışma düzenine izin verenlerden, güvencesiz ve taşeron çalıştırma biçimlerini yoğun sömürünün ana üretim biçimi haline getirenlerden hesap sorulmamıştır.

Bu kararla hukuk, sermayenin önceliklerine alet edilmiş ve bundan sonra yaşanacak olan katliamların sorumlularına cesaret verilmiştir. Soma katliamı davası, hukuken kapatılmak istense de gerçek suçlular tekrar yargılanana ve adalet bulunana kadar vicdanlarda devam edecektir.

Mehmet Yayla yazdı | Müsilaj, denizbilim, ve çılgın projeler üzerine (2)

Mehmet Yayla

Deniz salyası nedir, nereden çıktı, nasıl çözüm bulunur ve olası bir Kanal İstanbul projesi müsilaj oluşumunu nasıl etkiler? Akademisyenler konuyu özetlemeye, açıklık getirmeye çalışıyorlar, ancak deniz müsilajı gibi kapsamlı bir olayı denizbilim ya da biyoloji alanlarında uzman olmayanlara kısaca anlatmak çok zor.

- Müsilaj salyamsı organik salgıların genel adı. Denizlerde balıktan planktona kadar birçok canlı türü kaygan yapışkan maddeler salgılayabiliyor.

- Denizin büyük bölümünü kaplayan yaygın müsilaj ise genellikle fitoplankton (bitkisel plankton) kaynaklı ve dünyanın birçok yerinde görülebiliyor. İlk olarak 18. yüzyılda Adriyatik Denizi'nde kaydedilmiş. 2007'den beri de Marmara'da rapor ediliyor ancak bu yıl ilk defa bu kadar yoğun, felaket derecesinde bir olay yaşanıyor.

- Tek bir canlıdan değil, fitoplankton kaynaklı salgının üzerinde toplanan farklı yaşam biçimlerinden oluşan bir ekosistem: Fitoplankton, zooplankton, larva, bakteri, prokaryot, virüs barındırıyor.

- Yalnızca canlılardan oluşmuyor, ölü hücreler, hücre sıvıları, hücre salgıları, yapıya yapışan sedimanlar (müsilajı dibe çöktürür) yapıya hapsolan hava kabarcıkları (yüzeye çıkarır) hepsinin işin içine girdiği tam bir curcuna.

- Şekli şemali, yeri yurdu sabit değil. Kimi zaman suyun içinde parçalı kütleler halinde salya dokusunda ve ancak yakından farkedilen bir yapı; çoğu zaman su kütlesini dipten yüzeye kaplayan bir ağ şeklinde; bazen yüzeyde kahve köpüğü ya da kirli bir kaymak tabakası gibi, bazen dipte zemini kaplayan bir süngerimsi tabaka, hatta kimi zaman yüzeyde uçuşan köpük şeklinde olabiliyor. Şu anda Marmara'da hepsi bir arada görülüyor.

TEMAS ETMEK ZARARLI MI? İNSAN İÇİN ZEHİRLİ Mİ?

İnsan sağlığına doğrudan verebileceği tehlikeyi anlamak için müsilajdan düzenli olarak örnek alıp içindeki plankton, bakteri ve salgı maddelerini incelemek gerekir: Eğer siyanobakteri gibi toksin üreten algler, veya midye gibi kabuklu deniz ürünlerinde birikebilen alg toksinleri mevcutsa, yüksek potansiyel tehlike oluşturur. 2007 müsilaj olayı sonrasında yapılan bir çalışmada Marmara Denizi'nde en az 11 toksik potansiyeli olan fitoplankton türü kaydedildi. Benzer şekilde Kuzey Ege'de Selanik Körfezi'nde 2017 yılında oluşan müsilajda yine 11 toksik fitoplankton çeşidinde artış rapor edildi.

Bunun dışında, kanalizasyonlardan gelen E. Coli gibi bakterilerin ve virüslerin barınmasına olanak sağlayacak yüzey ve ortam oluşturduğundan, insan-patojen mikropların yayılması açısından da tehlikeli olabilir. Çeşitli yerlerde kolera salgınları ile deniz müsilajı arasındaki bağlantıyı gösteren çalışmalar mevcut (1, 2, 3). Müsilajın denizde kaldığı süre uzadıkça, patojen barındırma ve yayma riski artıyor.

Ayrıca deniz salyası, çürüme nedeniyle hidrojen sülfür ve metan gazları yayabiliyor. 

Bu nedenlerden ötürü, oşinograf ve mikrobiyologlar tarafından sürekli gözetim altında tutulması ve içindeki organizmaların örneklenmesi gerekiyor. Ancak müsilaj yapısını incelemenin zorluğu, yapıdan örnekleme alındığı anda yapının bozulması. Yani bir şişeye doldurduğunuzda ya da bir filtreyle süzdüğünüzde, kendi başına bir ekosistem olan deniz salyasının özgün yapısını artık göremiyorsunuz. Bu nedenle, yurt dışında denizbilimciler denizlerdeki mukoz yapıları sualtı araçları ve lazerli sondalarla incelemeye başladı. Bu şekilde, örneklemeyle edinilen biyolojik ve kimyasal içeriğinin yanı sıra, yapının nasıl işlediği de anlaşılmış oluyor.

DENİZ EKOSİSTEMİNE ZARARI NEDİR?

- Oksijenin tüketilmesi: Çürüme nedeniyle oksijenin bitmesi balık ve deniz canlılarının kitlesel ölümlerine neden olur. 

- Deniz dibini ve dip canlılarını tabaka halinde kaplayarak zamanla öldürmesi.

- Deniz yüzeyinin kaplanması sonucu fotosenteze olanak sağlayan ışık girişinin azalması.

- Sonuç olarak “ölü bölgeler” oluşması ve zamanla tüm denize yayılması.

- Denizin tamamında, bakteri ve fitoplanktonlardan başlayarak türlerin değişmesi, tür çeşitliliğinin azalması.

NEREDEN GELİYOR?

Müsilajın oluşma aşamaları dünyada henüz tam olarak açıklanmış değil, ancak sık görüldüğü yerler incelendiğinde, organik madde, bakteriyel etkinlik ve besin tuzu açısından farklı suların biribirine karıştığı yerler ön plana çıkıyor. Bu karışma, yağmur sularının denize dökülmesi, akarsu ve kanalizasyonlar aracılığıyla, yani karasal kaynaklı olabildiği gibi, dip sularının yüzeye çıkması ya da Marmara'da olduğu gibi iki farklı denizin suyunun biribirine karışması şeklinde de olabiliyor.

Karışma durumlarında eğer bir su kütlesinde fitoplanktonun üremesini sınırlayıcı besin (örneğin azot, fosfat) karışan suda bol miktarda mevcutsa, fitoplankton çoğalıyor. Eğer yüzey suyu derindeki suya göre kayda değer oranda ısınarak fitoplanktonu ışıklı yüzeyde tutacak (fotosentez yapmasına olanak verecek) sabit bir tabaka oluşturursa, tüm besin tuzlarında aşırı artış varsa, mevcut fitoplankton türlerine ve bakteri etkinliğine bağlı olarak müsilaj oluşabiliyor.

Bu nedenle Marmara'daki son duruma neden olabilecek iki olasılık üzerinde duruluyor:

1) Küresel ısınma: Yüzey sularının daha erken, daha hızlı ve daha fazla ısınması tabakalaşmayı hem güçlendiriyor, hem de mevsimsel tabakalaşmanın daha erken başlamasına neden olabiliyor. Tabakalaşma da müsilajın ilk aşaması olan fitoplankton patlamasına zemin hazırlıyor. Ancak besin tuzunda aşırı bir artış olmadan fitoplankton patlamasının müsilaj aşamasına gelmesi zor.

2) Besin tuzu girdisinde aşırı artış. Bu artışın da birden fazla kaynağı olabilir:

- Kanalizasyonlar: Evsel atıklar yüksek miktarlarda azot, fosfat (deterjanlar) ve organik madde taşıyor. Marmara bölgesinde 25 milyondan fazla insan yaşıyor ve kanalizasyonların çoğu tam arıtma yapılmadan yüzey veya dip sularına veriliyor.

- Endüstriyel atıklar: Sanayii atıkları da bazen arıtılarak, bazen arıtılmadan denize veriliyor ve yüksek oranda azot ve fosfat içerebiliyor.

- Tarımda kullanılan gübreler: Fitoplanktonlar bitki olduklarından, tarım arazilerinden gelip denize ulaşan sulardaki yüksek azot-fosfat miktarı ve bitkilerin çoğalmasını sağlayan tüm bileşikler fitoplanktonun aşırı artmasına neden oluyor. Yalnızca Marmara bölgesindeki tarım alanları değil, Almanya, Avusturya, Balkanların kuzeyi, Ukrayna ve Güney Rusya'nın tarım alanlarından gelen gübre kaynaklı azot ve fosfat kalıntıları Tuna, Dinyeper gibi akarsularla önce Karadeniz'e, oradan da Marmara'ya ulaşıyor.

- Marmara'nın dip sularının yüzeye sularına karışması: Yıllardır “dip akıntısı nasıl olsa Karadeniz'e taşır” denilerek Haliç'in kirli suları, kanalizasyonlar, endüstriyel atıklar Marmara'nın derinliklerine gönderildi. Ancak bu kirliliğin tümünün Karadeniz'e gitmediği de biliniyor. Dip akıntısının zayıf olduğu yerlerde, körfezlerde, çukurlarda birikmesi ve zamanla yüzeyi etkilemesi kaçınılmaz.

- İnşaat sektörü ve silikat: Müsilaj oluşumunda rol alan başlıca fitoplankton türleri Diatomlar ve bu türler için sudaki azot ve fosfatın yanı sıra silikat önemli bir besin tuzu. Bu konuda Adriyatik Denizi'nde yapılan çalışmalar, fitoplankton salgılarının silikat yoğunluğundaki değişikliklere duyarlı olduğunu ortaya çıkardı. İstanbul ve çevresinde yoğun inşaat etkinliği, köprü, tünel, liman yapımları ve denizden kum çekilmesi ya da denize kum karışması silikat yoğunluğunu etkiliyor.

- Sınırlayıcı besin tuzunda değişim: Fitoplanktonu sınırlayıcı besin tuzu Akdeniz kaynaklı suda fosfat, Karadeniz suyunda ise genellikle azot bileşikleri. Marmara'da iki deniz karışıyor ve  sınırlayıcı besin tuzunun fosfata dönüştüğü durumlarda Diatomların hücre dışı polisakarid salgılarını arttırdıkları gözlemlenmiş (4, 5) ve bu salgı müsilajı tetikleyebiliyor.

-  Bunların dışında iklim değişikliği ve deniz trafiğine bağlı olarak ekosisteme sızan işgalci bir tür ya da varolan bir türde beklenmedik bir artış; petrol sızıntısı gibi durumlar da yaygın müsilaja neden olabiliyor.

Bir çözüm olup olmadığını anlamak ve Kanal İstanbul projesinin olası etkilerini öngörebilmek için öncelikle “Bu yıl Marmara'da oluşan müsilajı ne tetikledi?” sorusunu yanıtlamak gerek. Bu da ancak müsilajın oluşum aşaması öncesinde Marmara Denizi'nin fiziksel, kimyasal ve biyolojik koşullarında diğer yıllara göre neyin değiştini bulmakla mümkün. Bu görev de yine Türkiye'nin özverili, deneyimli, az kaynakla çok iş yapmaya alışmış denizbilimci kadrolarına kalıyor.

Boğazlardan akan suyun tüm özelliklerini, besin tuzu, oksijen oranı gibi kimyasal analizlerini günü gününe değil, saati saatine izlemek hayati önem taşıyor. Gelişmiş ülkelerde bu izleme çalışmaları sabit istasyonlar, kilit noktalara yerleştirilen dubalar ve uydu verileri ile yapılır; yeri geldiğinde büyük araştırma gemileri de devreye girer. Türkiye'de ise izleme çalışmaları emektar araştırma gemileriyle ve akademisyenlerin özverisiyle yürütülüyor. Boğazlarda anlık ölçüm kaydeden bir istasyon ya da duba sistemi yok. Gelinen son durum artık ülkemizin deniz araştırmalarındaki maddi kaynak eksikliğini gidermek zorunda olduğunu gösteriyor.

---------------------------------------------------------------------

Kaynaklar:

1)  Colwell, R., Huq, A. Marine ecosystems and cholera. Hydrobiologia 460, 141–145 (2001).  https://doi.org/10.1023/A:1013111016642

2) Vezzulli et al.,  Proceedings of the National Academy of Sciences Aug 2016, 113 (34) E5062-E5071; https://doi.org/10.1073/pnas.1609157113

3) Colwell RR. Global climate and infectious disease: the cholera paradigm. Science. 1996 Dec 20; 274 (5295) : 2025-31. https://doi.org/10.1126/science.274.5295.2025 . PMID: 8953025.

4) Guerrini F. Cangini M.Boni L.Trost P. Pistocchi R. 2001. Metabolic responses of the diatom Achnanthes brevipes (Bacillariophyceae) to nutrient limitation. J. Phycol. 36882890  DOI:10.1046/j.1529-8817.2000.99070.x

5)  Myklestad S.1977 Production of carbohydrates by marine planktonic diatoms II: Influence of the N/P ratio in the growth medium on the assimilation ratio, growth rate, and production of cellular and extracellular carbohydrates by Chaetoceros affinis var willei (Gran) Hustedt and Skeletonema costatum (Grev) Cleve. J. Exp. Mar. Biol. Ecol. 2916179

6) TAS, S., KUS, D., & YILMAZ, I. N. (2020). Temporal variations in phytoplankton composition in the northeastern Sea of Marmara: potentially toxic species and mucilage event. Mediterranean Marine Science, 21(3), 668-683. doi:https://doi.org/10.12681/mms.22562

7) Yılmaz, A. (2002) T ̈urkiye Denizlerinin Biyojeokimyası: Dağılımlar ve Dönüşümler Turkish J. Eng.  Env. Sci.26 (2002) , 219-235. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/126704

Mehmet Yayla yazdı | Müsilaj, denizbilim, ve çılgın projeler üzerine (1)

"Bu yazıda Karadeniz ve Marmara arasındaki ikinci bir bağlantının etkileri üzerine yalnızca bakanın iddiası ele alındı. Böyle bir kanalın yapımı sırasında çıkacak sediman ve molozun etkisi, bölgenin nüfusunda olası artış, tür çeşitliliğine etki, Marmara'nın dip akıntı sisteminin değişimi, coğrafi olarak besin tuzu gradyanındaki değişim gibi birçok konuya ileride değinilecek."

Mehmet Yayla

Ulaştırma ve Altyapı bakanı Adil Karaismailoğlu bir makine mühendisi. Kentsel Sistemler ve Ulaştırma Yönetimi dalında da yüksek lisans yapmış. Katıldığı bir TV programında Kanal İstanbul’un Marmara’daki deniz salyası (müsilaj) sorununu da çözeceğini iddia etmiş. Şimdilik bu savına getirdiği açıklama şu kadar: “Kanal İstanbul yapıldığında Karadeniz’e akan nehirlerin Marmara’ya karışması söz konusu. Bu da Marmara’daki su kalitesini artırıp deniz salyasını da bitirecek.”

İki ay kadar önce cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile bakanlık makamına atanmış bu kişi, aynı zamanda bir mühendis olduğuna göre, hesaptan, istatistikten anladığı gibi, teknik bir konuda varsayım öne sürerken bu varsayımını neden-sonuç ilişkisine oturtması gerektiğini biliyordur. Yüksek lisans tezini yazmış olan, bir jüri karşısında savunmuş olan birinin bunu bilmemesine imkân yok.

Bakanın uzmanlık alanı dışındaki konuda ortaya attığı bu sav var olan tüm oşinografi (deniz bilimleri), biyoloji, hidroloji alanlarındaki temel bilgiye, birikime ters. Tek bir cümleyle, birden fazla bilimsel kuramı alt-üst etmiş bulunuyor. Eğer elinde, oşinografinin kural ve gözlemlerini kökten değiştirecek, hatta yalnızca oşinografinin değil, temel fizik kurallarını da sarsacak bir teori ve bu teoriyi destekleyecek veriler mevcutsa bunu bilim dünyasıyla paylaşmalı. Albert Einstein da zamanında bilinen tüm fizik kuramlarını alt üst edip çığır açmıştı, bakanımızın da hidroloji alanında böyle bir çalışması olabilir. Bu çalışmayı kamuoyuna açıklamasını beklerken, elimizdeki bilgiler dahilinde, iddiasının oşinografi bilimi ile nasıl çeliştiğine bir göz atalım.

Bakan iddiasında şu önermeleri birleştirmiş:

- “Karadeniz'e akan nehirlerin temiz olduğu;

- Kanal İstanbul vasıtasıyla bu temiz suyun doğrudan Marmara'ya ulaşacağı;

- Bu taşıma suyla Marmara'nın temizlenebileceği”

Bakanın önermelerini birer birer ele alırsak:

'KARADENİZ'E AKAN NEHİRLERİN MARMARA'YA KARIŞMASI'

Bu nehirlerin organik madde, azot ve fosfat kaynağı olmasını şimdilik bir yana bırakıp, Marmara'ya karışmaları olasılığına bir bakalım: denize dökülen nehirler, belli bir mesafeden sonra artık yüzey sularıyla homojen bir şekilde karışmış olurlar. Yani aradaki uzaklık göz önüne alındığında Karadeniz'e dökülen Tuna, Dinyeper, Dinyester gibi nehirlerin suyunun karışmadan, doğrudan Türkiye kıyılarına ulaşması gibi bir durum söz konusu olamaz. Kullanılan cümlenin fiziksel bir karşılığı yok.

Karadeniz'e dökülen başlıca nehirler ve Marmara'ya göre konumları

‘KANAL İSTANBUL YAPILDIĞINDA NEHİRLERİN MARMARA’YA KARIŞMASI SÖZ KONUSU’

Burada, örneğin Tuna nehrinin tatlı sularının varsayımsal olarak Türkiye kıyılarına ulaşması durumunda, İstanbul Boğazı aracılığıyla değil de ancak Kanal İstanbul aracılığı ile Marmara Denizi'ne karışması söz konusu olacakmış. Neden Boğaziçi değil de Kanal'dan karışacak? Hidrolojik bir açıklaması yok. Yani söz konusu durum hem gerçekleşmez hem de gerçekleşseydi zaten Kanal İstanbul olmadan da gerçekleşirdi. Üstüne üstlük, birazdan okuyacağınız gibi, gerçekleşmesi iyi değil kötü olurdu! 

‘…NEHİRLERİN KARIŞMASI MARMARA’DA SU KALİTESİNİ ARTTIRIP…’

İşte bu önerme, denizbilim uzmanlarına meslek bıraktıracak, Kaptan Cousteau'yu mezarında ters döndürecek önerme. Diyelim ki bakanımız “nehirlerin Karadeniz suyunu temizlediği(!) ve Kanal'ın Marmara'ya akan temiz(!) Karadeniz suyunun miktarını artıracağı, bu giren temiz suyla Marmara'nın temizleneceği” gibi bir önerme kurmaya çalışıyor olsun. Bu önerme ise neresinden tutsanız elinizde kalıyor:

1) Taşıma su ile deniz temizlenmez. Marmara'ya kanaldan Karadeniz suyu değil, saf su bile bassanız, imkansızı başarıp denizdeki suyun yarısını saf suyla değiştirseniz, kirlilik anlık olarak yarıya inse bile Marmara hala kirli bir deniz olarak kalır, hala müsilaj oluşumuna yeterli azot, fosfat gibi besin tuzları ve organik madde bulundurur. Yine olası değil ama, diyelim ki tüm suyu değiştirdiniz, dipte kirli çamur kaldığı sürece sistem temizlenmeyecektir. Dipteki çamuru da çekseniz, su belki anlık olarak temizlenir ama kentlerden, sanayiden ve tarım alanlarından gelen karasal atıkları kesmedikçe, kısa sürede eski kirli haline döner. Ekosistem dengesi bir neden-sonuç ilişkisi üzerine kuruludur, nedenleri değiştirmeden sonuçları değiştiremezsiniz. 

2) Karadeniz'e dökülen ve Bakanın her ne hikmetse kaliteli su olarak tabir ettiği Tuna, Dinyeper, Dinyester gibi nehirlerin akarsu havzaları, Avrupa'nın neredeyse üçte birinin kirliliğini Karadeniz'e taşır. Eğer yapılırsa, Kanal'dan Marmara'ya işte bu Karadeniz suyu akacak. Karadeniz suyu İstanbul Boğazı aracılığıyla Marmara Denizi'ne yüksek miktarda azot, fosfat, silikat gibi besin tuzları ve organik madde getiriyor (Tuğrul ve ark., 2016). Taşıma su ile deniz temizlenmiyor ama kirleniyor: Karadeniz'in fitoplankton besin tuzu açısından zengin sularının Marmara'ya iki kaynaktan birden karışması, musilaj potansiyelini azaltmaz, arttırır.

Karadeniz'e akan akarsuların drenaj alanı, Avrupa'nın neredeyse üçte biri. Karageorgis ve ark. (2009)

3) Boğaz'da üst 15-20 metre Marmara'ya doğru akan Karadeniz suyudur. Dipten ise ters yöne, Karadeniz'e doğru, Çanakkale'den giren daha tuzlu ve dolayısıyla daha ağır olan Akdeniz suyu akar. Şimdiye kadar Marmara kıyılarında atık sular bu dip suyuna verilerek Karadeniz'e yollanmaya çalışıldı. Atıkları uzaklaştırmak için dip akıntısına güveniliyor. Oysa Kanal İstanbul yalnızca 20 metre derinliğinde ve kayda değer bir dip akıntısı olmayacak. Dolayısıyla Kanal, Karadeniz'in azotunu-fosfatını Marmara'ya getirirken, atıkların verildiği dip suyunu Karadeniz'e taşımak açısından hiçbir işlev taşımayacak.

Boğaziçi dip akıntılarının basitleştirilmiş şeması (Levent ARTÜZ)  http://gazete.tiyatroterapi.com/haber_detay.asp?haberID=135

Özet olarak en temel oşinografik bilgiler, temel fizik kimya ve biyoloji kuralları, yıllardır Karadeniz ve Marmara üzerinde yapılan araştırmalardan gelen bulgular, olası bir kanalın müsilaj oluşumuna etkisi açısından bakanın dediklerinin tam tersini gösteriyor. Bakanlık makamından gelen bu tarz temelsiz bir açıklama, projenin hangi ciddiyetle hazırlandığı ve ne kadar gerçekçi olduğu hakkındaki kuşkuları pekiştiriyor.

Bu yazıda Karadeniz ve Marmara arasındaki ikinci bir bağlantının etkileri üzerine yalnızca bakanın iddiası ele alındı. Böyle bir kanalın yapımı sırasında çıkacak sediman ve molozun etkisi, bölgenin nüfusunda olası artış, tür çeşitliliğine etki, Marmara'nın dip akıntı sisteminin değişimi, coğrafi olarak besin tuzu gradyanındaki değişim gibi birçok konuya ileride değinilecek.

Bora Ercan yazdı | Sadece unutanlardır anımsayanlar

Bora Ercan

Unutanlar anımsar. Ya unutmayanlar? Peki anımsananlar ne? Anımsanmak istenenler mi yoksa istemeye istemeye anımsamak durumunda kalınanlar mı? Ya da hiç düşünülmek bile istemeyen ama kaçınılmaz olarak artık bilinmek durumunda olanlar mı?

Yakın, uzak tarih bütün bunlar arasındaki gerginlikte süregider. Her iktidar kendi anımsamak, anımsatmak istediklerini, kendi aygıtlarıyla kurarken, elbette birçok unutulmaması gerekeni de bilinçli politikalarla unutturur.

Türkiye artık bir bilim insanını, muhalif bir siyasetçisini, bir tarihçisini, bir romancısını değil de kendi deyişiyle suç örgütü üyesini, başkalarının deyişiyleyse örgütün liderini saygı, şaşkınlık, kızgınlık arası salınan duygular içinde dinliyor. Murat Belge gibi kimi isimler iktidar-mafya ilişkilerinden bihaber olduklarını söylerken, Ali Nesin, Ufuk Uras gibiler de İslâmofobiden dem vuruyor. Gündemsiz ülkeye gündem olsun. Muhalefetse bu süreçte iktidar zayıflar da yakında kaza eseri iktidar olursam kaygısında pek de ne yapacağını bilemez hallerde. Bu süreçte ‘ana akım’ entelektüelin ve ana muhalefetin sefaletini de izlemek durumunda kalıyoruz. Oysa entelektüel bellektir. Dünyanın döndüğünü görendir, gösterendir.

Plotinus, Enneadlar’da yüzyıllar önce ''Ancak unutanlar anımsar’' der. Unutma bir yanıyla da savunma mekanizmasıdır, aksi takdirde o başa gelen acıyla yaşamak dayanılmayacak denli zordur. Bütün bir kıyım, kırım, pogrom, işgal, tehcir, mübadele süreçlerinin hayatta kalabilen, hayata tutunabilen ilk kuşağında bu durum ortaya çıkar. Öte yandan, gelecek kuşaklar onların belleklerinin kıyılarına atılmışları devralır, hatırlarlar, bütün bunların bir daha yaşanmaması için çaba gösterirler.

Çoklu zeka kuramlarına biyopolitika, psikopolitika gibi kavramları çok iyi kullanabilen ‘iktidar zekası’ diye bir kavram da eklenebilir. İktidar, bugünden örneklersek, görme ve işitme duyuları başta olmak üzere bütün insan duyularını, unutturmak ve yeni kurgusal değerleri inşa etmek için uyarır. Mehmet Aksoy’un ucube denilerek kaldırılan heykelinden sonra bunca berbat heykelin yapımı, sokaklara, havaalanlarına, üniversitelere, hatta çocuklara verilen isimler, İstanbul’un yeni simgesi bütün bu zihniyetin somut verileridir. Bütün bir ekonomik işleyiş de bunun ayrılmaz bir parçasıdır.

Unutmak, Eski Yunan’da ölümle özdeştir. Barış demek savaşı unutmak değil bilakis tüm ayrıntılarıyla hatırlamaktır ki bir daha aynı acılar yaşanmasın. Bu da unutmayanlar, unutmaya direnenler, o acıları göğüsleyebilenler sayesindedir. İşte her toplumun bunun bedelini ağır ödeyenlere içten bir teşekkür borcu vardır.

Tanzimat dönemi şairlerinden Muallim Naci’ye atfedilen ünlü bir sözdür: Hafıza-i beşer nisyan ile maluldür. Günümüz Türkçesiyle söylersek şiirselliği ortadan kalkar, bu nedenle sadece ‘nisyan’ kelimesinin ‘unutma’ anlamında olduğunu belirtmekle yetinelim. Nisyan, herhangi bir anlamsal, kökensel bağ olmasa da ilginç bir şekilde sessel olarak isyan kelimesini beraberinde getirir. İşte, asıl isyan, nisyana karşıdır. Bugün halâ daha Mahirler, Denizler, İbrahimler bu ülkede anılıyorsa işte bu isyan, bu direngenlik sayesindedir.

Direniş, bir dayanışmayla oluşur. İsyan da! Bütün bunların sağaltıcı bir etkisi vardır. İşte o anımsamanın getirdiği acının panzehiri de unutmamaktır, belleği diri, sağlam tutmaktır.

Şairimiz Emirhan Oğuz “haziranda ölür ateş hırsızları... ve onların ölümü / mavi bir ölümdür direnç şarkılarında”* der. Haziran, gün ışığını en çok aldığımız aydır aynı zamanda… Işık unutkanlığa iyi gelir, direngenliğe de.

*Emirhan Oğuz, Ateş Hırsızları Söylencesi, s. 115, Ayrıntı Yayınları, 2018

Beynin nöron olmayan hücreleri astrositler ve zeka arasındaki ilişki…

Çiğdem Gelegen

Bundan önceki yazıda zekanın sinirsel kökenleri olarak sinaptik etkinlikte önemli işlevleri olan ve ‘’dendrit’’ olarak adlandırılan sinir hücresi uzantılarından bahsetmiştik. Bu yazıda yine zeka ve genel olarak bilişsel etkinlik üzerine konuşmaya devam edip zekanın oluşumunda önemli bir yeri olan astrositler üzerine odaklanacağız.

Bebekler, çocuklar ve erişkinlerde astrosit ve sinir hücreleri sinapsları arasındaki etkileşimin doğası üzerine birçok çalışma yürütülmüştür. Farklı beyin bölgelerinde astrosit ve sinapslar arası temasta var olan değişiklikler otizm ve şizofreni gibi nöropsikiyatrik hastalıkların gelişimi altında yatan önemli faktörlerdir. Astrositler beyinde kan damarları ile temas halinde olup bu şekilde sinir hücrelerinin temel besin kaynağı olarak işlev görürler. Son yıllara değin astrositlerin temel görevinin sinir hücrelerini beslemek olduğu kanısı yaygındı. Ancak son yıllarda yapılan çalışmalarda astrositlerin besleyici görevlerine ek olarak bilgi işlenmesinde önemli sinaptik plastisiteyi düzenlediği gösterilmiştir.

Sinir sisteminin dışarıdan alınan bilgiyi işlemesinin altında yatan temel süreç sinir hücreleri arası elektro—kimyasal iletimler olup bu iletimler sinaps adını verdiğimiz bölgelerde gerçekleşir. Sinaps iki temel bileşenden oluşur: İlki sinaps öncesi (pre—sinaptik) hücre, diğeri ise sinaps sonrası (post—sinaptik) hücredir. Dışarıdan gelen bir uyarımı takiben aktifleşen presinaptik hücre aksiyon potansiyel ateşler ve takiben sinaptik boşluğa nöro-iletim maddesi salgılar. Hücreye göre değişmek üzere iletim maddesi GABA, serotonin, dopamin, glutamat gibi maddelerdir. Boşluğa bırakılan ileti maddeleri post sinaptik hücre üzerinde konumlanan reseptörlere bağlanarak post sinaptik hücreyi uyarır ve bu şekilde uyarı bir hücreden diğerine iletilir, bu süreç beyinde bilgi işlenmesinin temelinde yer alır. Bu bağlamda astrositler sinapsları bir zar gibi sararak elektrokimyasal iletinin pre-sinaptik hücreden post-sinaptik hücreye geçişi sürecinin farklı aşamalarının düzenlenmesinde önemli rol alırlar. Astrositlerin sinapsları bu şekilde sarması ‘'üç parçalı sinaps’' modeli (pre-sinaptik hücre, post-sinaptik hücre ve astrosit) ile ifade edilir ve dengeli bir sinaptik etkinliğin olması için bu modelin optimal işlemesi çok önemlidir. Astrositlerin bir diğer önemli görevi de beynin temel uyarıcı ileti maddesi olan glutamat maddesinin sinaptik boşluktaki miktarını düzenlemek, bu maddenin boşlukta çok fazla olması durumunda kendi içine alarak sinaptik boşluk seviyesini düzenlemektir.

Doğum sonrası dönem beynin gelişimi için çok kritik bir dönem olup bu dönemde yeni sinapslar oluşur ve kullanılmayan sinapslar ağaç dallarının budanması gibi budanır. Dışarıdan gelen bilgilere yanıt olarak yeni sinapsların oluşumu ve kullanılmayan sinapsların budanıp tahrip edilmesi sinir devrelerinin oluşması için çok önemlidir. Bu dönemde astrositler sinapslar ile fiziksel temasa girerek bu süreçte yer alır. Bunun dışında astrositler sinaps sayısını arttırmak, postsinaptik hücre yüzeyinde sinaptik boşluğa bırakılan kimyasal ileti maddelerinin bağlanacağı reseptör miktarını arttırmak ve kimyasal ileti madde salgılanmasını arttırmak gibi farklı yollar üzerinden de sinaptik etkinliği düzenlerler. Bütün bunlara ek olarak astrositler sinapsların yeniden düzenlenmesi yani yeniden modellenmesinde yer alırlar. Yeniden modellemenin temelinde kullanılmayan sinapsların budanarak sistem dışına atılması süreci olup bu süreç sayesinde sinirsel yolaklar dışarıdan gelen farklı uyarılara uyum sağlayabilir. Bu noktada astrositler beyin gelişiminin yoğun yaşandığı doğum sonrası ve bebeklik döneminde işe yaramayan sinapsları ‘fagositoz’ olarak adlandırılan bir süreçle yutarak budar ve sistem dışına atarlar. Budama işlemi yaşla birlikte azalmaya başlar. Sinir hücreleri her ne kadar doğum öncesi dönemde diğer sinir hücrelerine akson uzantılarını gönderse de gerçek anlamda sinaps oluşumu astrositlerin doğuşu ve olgunlaşmasına paralel olarak doğumu takip eden dönemde başlar. Bu dönemde sinapslarda budama ile Darwin’in doğal seleksiyon teorisi kendini gösterir. Şöyle ki zayıf sinapslar fagositoz yoluyla budanarak güçlü sinapsların daha stabilize edilmesi ve yaşlanma dönemine değin sinir sisteminde muhafaza edilmeleri sağlanmış olur.

Sinir sistemi gelişiminde bozukluklar ile karakterize olan otizm spektrumu ve şizofreni gibi hastalıklarda bütün bu yukarıda yer alan süreçlerde ciddi aksamalar gözlenir. Sosyal işlevlerde yoğun bir aksama ile karakterize olan ve vakaların çoğunda bilişsel işlevlerde de aksamaların gözlendiği otizm hastalığının temelinde anormal sinaps gelişimi ile sinir sistemini uyarıcı ve baskılayıcı sinapsların oranında dengesizlik ile karakterize patolojik mekanizmalar yer alır. Söz konusu mekanizmada astrositlerin ne düzeyde yer aldığını saptamak amacıyla yapılan bir çalışmada otizmli hastaların kök hücrelerinden hazırlanan astrositler gelişmemiş yani primer sinir hücreleri ile aynı ortamda kültür edilir. Böyle bir kültür ortamında hastalardan hazırlanan astrositler primer sinir hücrelerinin gelişimini aksatır, gelişmemiş hücrelerin morfolojisini bozar ve yeni sinaps oluşturma kabiliyetlerini ciddi düzeyde azaltır. Buna karşın, primer hücreler normal bireylerin kök hücrelerinden geliştirilen astrositler ile kültür edildiğinde morfoloji ve sinaps oluşumundaki aksaklıklar düzeltilir. Bu veriler otizm hastalarında astrositlerin işlevlerini tam olarak yerine getiremedikleri ve buna bağlı olarak sinir hücreleri gelişiminde aksama ve uyarıcı / baskılayıcı sinaps oluşumunda dengesizlik gibi patolojik durumlar geliştiğini gösterir.

Halüsinasyon ve delüzyon gibi pozitif bulgular ile bilişsel problemler ve motivasyon eksikliği, anhedoni gibi negatif bulgular ile karakterize şizofreni hastalığında yer alan temel patolojik mekanizmalardan bir tanesi de sinaptik boşluklarda aşırı miktarda glutamat ileti maddesinin bulunmasıdır. Yazının başında da söylendiği gibi astrositler boşluktaki fazladan glutamat maddesini içlerine alarak sinaptik boşluktaki glutamat seviyesini düzenler. Fazladan glutamatın astrosit içine alınması sürecinde temel işlevi olan ve astrositlerin yüzeyinde konumlanan bir taşıyıcı proteinin beyin seviyesine post-mortem (ölümü takiben) koşullarda bakıldığında şizofrenili hastalarda bu protein seviyesinde ciddi düzeyde azalma olduğu gösterilmiştir. Bu durum astrositlerde sergilenen bu proteindeki eksiklik ve buna bağlı olarak şizofrenili hastalarda sinaptik boşlukta glutamat ileti maddesinin birikip zamanla miktarının arttığını gösterir.

Otizm ve şizofreni hastalıklarında hastalıkların kökeninde yatan mekanizmaları hedef alan bir radikal tedavi şekli henüz mevcut değildir. Şizofreni hastalığında aşırı dopamin iletimine bağlı olarak gelişen pozitif semptomlar ve glutamat iletimi bozukluğuna bağlı olarak gelişen negatif semptomları biraz daha kontrol altına alabilmek amacıyla antipsikotik ilaçlar kullanılır. Ancak bu ilaçların  etkileri semptomları azaltmadan öteye gidemez. Öte yanda otizm hastalığında çocukta var olan iletişim eksiliği ve irritasyon gibi bulguları kontrol altına almak amacıyla risperidon, aripiprazol gibi antipsikotik ilaçlar kullanılmasına karşın hastalığa karşı daha radikal bir tedavi sağlayacak bir ilaç şu güne kadar onaylanmamıştır. Astrositleri hedef alan ilaçların tasarlanması ve klinik denemelerde test edilmesi bu iki hastalık ve benzeri merkezi sinir sistemini etkileyen hastalıkların daha radikal tedavisinde çok önemlidir.

KAYNAKLAR

Tarasov, Vadim V et al. “Alterations of Astrocytes in the Context of Schizophrenic Dementia.” Frontiers in pharmacology vol. 10 1612. 7 Feb. 2020ç

Russo, F. B., Freitas, B. C., Pignatari, G. C., Fernandes, I. R., Sebat, J., Muotri, A. R., & Beltrão-Braga, P. C. B. (2018). Modeling the interplay between neurons and astrocytes in autism using human induced pluripotent stem cells. Biological Psychiatry, 83(7), 569–578.