B. Aydın Doruk

Bugün İslam deyince gerek Avrupa’da gerek Türkiye’de akla canlı bomba eylemleri, cihat çağrıları, cemaat yurtlarında yanan, taciz edilen çocuklar geliyor. Avrupa’nın her yerinde cihatçı terör eylemleri olurken İslamofobi de giderek artıyor. Ülkemizde de siyasal İslam’ın tam tersi gibi görünen ama emperyalizm güdümlü sadece paraya tapan siyaseti ve açıkça cihat çağrısı yapan İslamcı örgütlerin katliamları akla geliyor.

Peki, İslamiyet doğduğundan beri hep bu fikirleri mi savunuyordu yoksa “ılımlı Müslümanlar”ın dediği gibi bu, İslam’ın en yoz hali miydi? İslamiyet doğduğu andan itibaren bilimin ve kültürün düşmanı mıydı yoksa ilerleteni miydi?

Taner Timur, “İslam, Laiklik ve Aydınlanma Savaşı”nda bu sorulara İslam tarihinin ayrışmalarını, tarihsel olarak öne çıkan insanlarını inceleyerek cevap bulmaya çalışıyor. Aynı zamanda aydınlanma savaşının rotasını da bu topraklardan örneklerle çiziyor.

Kitabın ilk bölümünde anlatıldığı üzere İslamiyet, Hıristiyanlığın aksine bir yoksullar hareketi olarak değil Mekkeli tüccarlar arasında çıkmıştır. (İleride, iki dinin gelişmesi açısından bu farkı sosyolojik açıdan bir veri olarak kullanıyor.) Bu ortamda ortaya çıkan İslamiyet’in dünyaya yayılması da Emeviler Dönemi’nde tarım ve savaş teknolojisinin gelişimiyle olmuştur.

 Emeviler’in ardından gelen Abbasiler’in Yunan klasikleriyle tanışması İslamiyet’e kültürel ve bilimsel anlamda büyük katkılar sunmuştur. Bu dönemde Mütezile (çeviri) hareketi doğmuştur. Taner Timur  Mütezile hareketi ile beraber İslam’da Allah’ın sıfatları, Kuran’ın yazılışı gibi başlıklarda tartışmalar açıldığını belirtiyor. Bu tartışmalarda da İslam’ın irrasyonel ve akılcı diye iki ayrı yorumunun olduğunu söylüyor. Ayrıca Taner Timur, Mütezelliğin karşısında irrasyonelizmin silahları olan, tasavvuf, fıkıh, kelamcılık gibi başlıkları da inceliyor.

Çeviri hareketinin ezilmesinin hem İslamiyet’in erken rönesansının sonunun olduğunu hem de ulema gibi gerici sınıfların ortaya çıkmasının önünü açtığını öğreniyoruz. Antik Yunan ile beraber öğrenilmiş ve üzerine konulmuş felsefenin yine bu dönemde tasavvuf kanalıyla beraber tamamen dinle iç içe geçtiğini görüyoruz. Taner Timur; Gazali, Hallacı Mansur gibi tasavvufun önemli isimlerini inceleyerek konuyu anlamamızı kolaylaştırıyor.

Kitabın ileriki sayfalarında ise Taner Timur, günümüzde hâlâ tartışma konusu olan Osmanlı Devleti’nde halifelik ve aydınlanma başlıklarını inceliyor. Genel kanının aksine Taner Timur, Osmanlı padişahlarının halifeliği önemsemediklerini, bu sıfatlar yerine “padişah”, “han”, “sultan” gibi sıfatları tercih ettiklerini söylüyor. Osmanlı aydınlanma mücadelesini ise Namık Kemal üzerinde anlatan Timur, bu hareketlerin kusurlarını ve eksiklerini yine Namık Kemal üzerinden işliyor. Aynı zamanda Namık Kemal’in devrimci fikirlerinin şeriat perdesiyle gizlendiğini vurguluyor. Bundan sonra da tıpkı buradaki gibi aydınlanma ve İslam kavgasını Mehmet Akif ve Necip Fazıl üzerinden irdeliyor ve onların hayatları hakkında ilginç bilgiler sunuyor. Örneğin, Mehmet Akif’in gizli bir Batı hayranı olduğu ve Necip Fazıl’ın da CHP listesinden aday gösterilmeyince Siyasal İslam’a sarıldığı gibi bilgileri paylaşıyor.

Kitabın sonlarına doğru Taner Timur Celaleddin Afgani üzerinden İslam’ ın reform mücadelesini ve reformist İslamcıların sıkışmasını anlatıyor. Aynı zamanda Müslüman Kardeşler üzerinden ise Siyasal İslam’ın geleceği hakkında fikirlerini beyan ediyor.

Taner Timur’un “İslam, Laiklik ve Aydınlanma Savaşı” kitabının İslam tarihindeki dönüm noktaları ile İslam topraklarındaki başat aydınlanma mücadelesini ortak bir bağlamda (ve kendi fikirlerini katarak) tartışması yönüyle toparlayıcı ve iyi bir kılavuz olduğunu söylemek hiç de yanlış bir değerlendirme olmaz.

KÜNYE: İslam, Laiklik ve Aydınlanma Savaşı, Taner Timur, Yordam Kitap, 2019, 272 sayfa.