İzge Günal - İleri Bilim

Bir buluş veya bilimde önemli bir atılım yapabilmek için çok zeki olmak yeterli midir? Bu soruyu eski yazılarımın bir tanesinde yanıtlamıştım: “Bilimi zeki insanların yapabileceği bir iş olarak görmek ve öyle tanımlamak; bilimin toplumsal bir eylem olduğunu görmemek, bilimsel gelişmenin bilginin üst üste konmasıyla olduğunu anlamamak, kısacası bilime bilimsel bakmamak demektir”1.

Marks’ın dediği gibi, insanlık önüne çözebileceği sorunları koyar; çünkü sorun ancak onun çözümünün maddi koşulları var olduğu ya da en azından oluşmaya başladığı zaman ortaya çıkar.

Peki, tarihin herhangi bir anında, ciddi bir öncülü yokken birisinin aklına zamansız, zamanından çok önce iyi bir fikir gelirse ve hatta bir buluş yaparsa? Bunun örnekleri olmuş:

Heron milattan sonra 60 yılı civarında İskenderiye’de yaşamış bir matematikçiydi.  Matematikçiydi ama tüm eski bilimciler gibi bilimin her alanıyla ilgiliydi. İcat ettiği aeolopile (rüzgâr topu) isimli cihaz ilk buhar makinasıydı. Tepkili motorlara benzer şekilde buhar itişli metal küre dakikada 1500 devirle dönüyordu. Sonuç ne mi oldu? Buhar makinasının doğasına uygun toplumsal koşulların gelişmesi için 1700 yıl bekleyip, Newcommon ve Watt’ın kendisini yeniden keşfetmesini beklemesi gerekti. Heron’un makinası ise eğlenceli bir oyuncak oldu, o kadar!

Bu arada, Heron’un zamanlaması çok uygun, işe yarayan buluşu da vardı: karada rüzgâr enerjisinin en erken örneğini teşkil eden yel değirmeni. Bu buluş, hemen olmasa da, çok gecikmeden uygulama alanı bulup, köle emeğinin yerini aldı.

Peki, neden Heron’un buhar makinası iş görmedi? Yine Marks’a (ve Engels’e dönersek);  “Sanayinin şimdiye kadarki feodal ya da lonca kurallarına uygun işletme tarzı yeni pazarlarla gittikçe büyüyen ihtiyacı artık karşılamıyordu. Onun yerini manüfaktür aldı. Lonca ustaları sanayici orta sınıfça bir köşeye itildi; Değişik loncalar arasındaki işbölümü bir tek atölyenin içindeki işbölümü karşısında yok olup gitti.  Bu arada pazarlar durmadan büyüyor,  ihtiyaç durmadan artıyordu. Manüfaktür bile yetersiz kalıyordu artık. İşte o zaman buhar ile makine, sanayi üretiminde devrim yaptı. Manüfaktürün yerini modern büyük sanayi aldı, sanayici orta sınıfın yerini ise sanayici milyonerler, dev sanayi ordularının komutanları, modern burjuvalar” (Komünist Manifesto’dan). Yani sorun zaman sorunuydu.

Tarihte zamanını şaşıran sadece Heron değildi; Kopernik’ten yaklaşık 1800 yıl önce yaşamış olan Samoslu Aristarkos dünyanın güneşin çevresinde döndüğünü ilk söyleyen kişidir. Ayrıca dünya, ay ve güneşin birbirlerine olan uzaklıklarını hesaplamış ve gökyüzünün bir kubbe şeklinde değil, neredeyse sonsuz genişlikte bir evren olduğunu söylemiştir. Sonrası? Böyle bir gerçeğe henüz insanlık hazır değildi ve değişik, ilginç bir görüş olmaktan öteye gidemedi!

Sosyal bilimlerde de durum değişmez: Marks’tan önce sosyalist durumun ilk ifadesi 16.yüzyıl başlarında, başka bir deyişle modern çağın eşiğinde yaşamış olan Thomas More’un ütopyasında görüldü.  Ama “ütopya” sosyal bir hareketin yansıması değil, kişisel bir dehanın ürünüydü. Yine 1600’lü yıllarda yaşamış olan Gerrad Winstanley, belki de en önemli sosyalist düşünürlerdendi ve liderliğini yaptığı Diggers hareketi sosyalizmin ilk pratik ifadesiydi2. Ancak bunların tümü zamansızdı. Marks ve Engels’in yaptığı, zamanı geldiğinde yani toplumsal karşılık bulabileceği anda sosyalizmin ütopyadan bilince dönüştürülmesiydi. Her tarihsel dönemde, yürürlükte olan ekonomik üretim ve müdahale tarzı ile onun zorunlu olarak ortaya çıkardığı sosyal örgütlenme, o dönem siyaset, düşünce ve bilim düzeyinin temelini oluşturur.

Evet, bilim diyalektik olarak ilerler; her şey birikimle geliştiği gibi sıçramalar da olur ama sıçrama dediysek bu uzun atlamadır, üç adım atlama değil.

Sonuçta her buluşun bir zamanı vardır, bilimde erken öten horozu kesmeseler de, pek ciddiye almazlar.

1.     Bilimi sadece üstün zekalılar mı yapabilir?

2.     Sweezy P. Thecommunistmanifestafter 100 years. MonthlyReview, August, 1949.