Karanlıktaki dünya için kurtuluşun destanı: Canto General

Neruda, halkın gerçeklerinden yola çıkar. Herkesin yolunu kaybettiği dünyada, yolunu kaybetmeden yürüdü. Halkın gerçeğine sırtını dönmeden ve bundan beslenerek yazdı şiirlerini. O yalnızca geçmişte yaşananların kaydını tutmadı, halkın var olma çabasını ve mücadelesini yazarak tüm dünya halklarının geleceğini kurması için bir miras bıraktı.

Şadi Erarslan

Dünya üzerinde belli başlı özelliklere göre birbirinden ayrılan insanların kendilerine ait destanlaştırdıkları yönleri vardır. Bunlar geçmişte yaşanan önemli toplumsal olaylar, tarihte önemli bir yere sahip uygarlıklar veya o coğrafyanın sahip olduğu doğal güzelliklerdir. Yaşananları öğrenmek için tarih kitaplarına ve bu konularda uzmanlaşmış kişilerin yayınladığı metinlere başvururuz. Ancak bazı uzmanlar vardır ki bir şeyi anlatmak için uzun uzun bilimsel makaleler yazmalarına gerek yoktur. Bu kişilerin dokunduğu ne varsa tarih olur ve bize ulaşmak için şiire dönüşebilir. İşte bunlardan biri olan Pablo Neruda dokunduğu, gördüğü her şeyi şiire dönüştürüyor.

Can Yayınlarından okurlarıyla buluşan Evrensel Şarkı; Latin Amerika’nın halklarına seslenen, onları bize tanıtan bir metinden çok dünyayı anlamamıza ve tarihe tanıklık etmemize yardımcı olacak epik destanlardan bir tanesi. O ki And Dağları’ndan, Amazon  Nehri’nden öteye geçip Latin Amerika’da yaşanan gelişmelere ve yerli halkın yaşantısına tanıklık etmemizi sağlıyor. Neruda’yı bu kadar önemli kılan ise tarihte öne çıkmış insanlar yerine normal şartlarda esamesi okunmayan kişileri şiirlerine konu olarak seçmesidir.

Neruda, “Canto General”i ülkesinden uzak ve zor şartlar altında yazmasına rağmen gerçekçi bakış açısıyla insanların yüreğine değen ve onları harekete geçiren şiirler yazabilmiştir. Latin Amerika tarihini anlatan bir “anıt” olarak ortaya çıkan “Canto General” on beş bölümden oluşuyor. Sanatsal bir şölen olmanın yanında imgelerin kelimelerle dans ettiği, serüvenlerle dolu şiirlerin yer aldığı, Amerika tarihini anlatan bir ansiklopedi olma işlevine sahip.

Destan, “Topraktaki Lamba” şiiriyle başlıyor. Neruda bu bölümde Latin Amerika’nın Kolomb öncesi tarihini anlatır. Yerli halkın doğada tezahür ederek mahiyetine ulaştığı, ancak doğa ile var olabileceğini vurguladığı bu kısım Neruda’nın dokunduğu her şeyi şiire dönüştürdüğünü gösteriyor.

Kimse yok. Dinle. Ağacı dinle

Araukan ağacını

Kimse yok. Kayalara bak

Araukan kayalarına bak

Kimse yok, bir tek ağaçlar var

Bir tek kayalar var, Araukan kayaları.

 İkinci Bölüm, ‘’Machu Pıcchu Dorukları’’, Amerika’da hüküm sürmüş İnkalar’ın anıtlarını dikmek uğruna köleleştirdikleri insanların kölelik durumlarını ve yaşam tarzlarını anlatır. İnsanların gelişim evrelerinin gösterildiği ve geçmişte yaşananların gelecekte farklı biçimde tekrar ortaya çıkacağını yansıttığı şiirlerinde, tarih boyunca yaşanmış olayların geleceği belirleyebileceğini anlatmaya çalışır.

Üçüncü bölüm olan “Konkistadorlar”da ise Amerika’da hüküm süren yerli halkın saltanatının artık sona erdiği, kıtanın emperyalistlerin kılıçları arasında yere serilmiş bir insan gibi can vermekte olduğunu gösterir. Bundan sonra Amerika kıtası soygun ve felaketlerin çağına girmiştir. Neruda’nın deyimiyle sonrası ‘’kan ve küldür”:

Kan ve küldü sonrası

Ardından palmiyeler yalnız kaldı

Küba, aşkım; kütüğe bağladılar seni

Yardılar yüzünü

Solgun altın renkli bacaklarını ayırdılar

Nar gibi cinsel organını ezdiler

Bıçaklarla deldiler bedenini parçaladılar seni, yaktılar (63)

“Kurtarıcılar” bölümünde emperyalistlere karşı direnen halkın kavgası, mücadelesi anlatılır. Bundan sonra artık yalnızca kahramanları ve kahramanlıkları okuyoruz. Üstünde durulması gereken en önemli bölümdür. Amerika Kıtası’na yönelen emperyalist saldırılar karşısında yerli halkın mücadelesi, yeniden topraktan doğduğu anlar yer alır. Doğa ve uygarlıklar beşiği olan kıtanın, saldırganlar tarafından yağmalandığı ve dünya üzerinde artık huzurun hüküm sürdüğü yerlerin her an saldırıya uğrayacağı fikriyatının ortaya çıkarmaya çalıştığı şiirlere yer verir. Halkın kendini sömürgecilere karşı nasıl korumaya çalıştığını coşkulu bir dille anlatır.

Sanırsın toprağa gömülüdür halk.

Toprağa döner oysa mısır.

Amansız kırmızı elleri.

Sessizliği delip geçen.

Yeniden doğarız ölümlerden (400)

Son bölüm “Ben”de ise toprakla özdeşleşen mahiyetini ortaya çıkarmak, kendini gerçekleştirmek adına mücadeleye girişir. Şili halkının dayanışmasını, ailesini ve yoldaşlarını anlattığı bu bölüm bizatihi kendisini ve karakterini ortaya koyduğu bölümdür. Toprakla var olan benliğini yeniden toprağa vermek istediğini belirtir. Ve son olarak “Yoldaşlar, Isla Negra’ya gömün beni.” diyerek destanına son verir.

Bu kitap burada son buluyor. Ökeden doğdu o

Bir kor, yanan ormanların toprakları gibi

İsterim ki sürdürsün dile getirmeyi

Aydınlık alevini, kırmızı bir ağaç misali (550)

Neruda, halkın gerçeklerinden yola çıkar. Herkesin yolunu kaybettiği dünyada, yolunu kaybetmeden yürüdü. Halkın gerçeğine sırtını dönmeden ve bundan beslenerek yazdı şiirlerini. O yalnızca geçmişte yaşananların kaydını tutmadı, halkın var olma çabasını ve mücadelesini yazarak tüm dünya halklarının geleceğini kurması için bir miras bıraktı. Derin bir incelemeyi hak eden “Evrensel Şarkı”, karanlık dünyada yol gösterecek fener işlevine sahip olmakla beraber tüm dünya halklarının ortak mirası. 

KÜNYE: Evrensel Şarkı, Pablo Neruda, Çev: Adnan Özer, Can Yayınevi, 2020, 551 sayfa.

Bizim hikayemiz: Kadın Öyküleri

Birinin eşi, kız kardeşi, sevgilisi olmanın ötesinde bir isme; kendisinden beklenenlerin ötesinde yetenek ve becerilere, kimileri imkan vermese yahut “yeteri kadarından” fazlasını istemese de zekaya ve iradeye sahip olan kadınlar doğan her yeni günde yeni ve zorlu bir mücadeleye adım atıyor.

Ecem Küçükdere

  Bu yazımızda sizlere Dipnot Yayınları tarafından basılan ve raflarımızda yerini alan Kadın Öyküleri kitabından bahsetmek istiyoruz. Kitap, doğrudan eserin anadili Rusça’dan çevrilmiş. Çehov’un kendine özgü durum öyküleri, yazarın yaşadığı dönem ve topraklarda –ki burada bugün de bu tür yaklaşımların varlığını sürdürdüğünü belirtmek gerekir- kadınların içinde bulunduğu koşullara dair fikir sahibi olmamızı sağlıyor. On beş öyküden oluşan kitabın her bir sayfasında farklı bir zaman dilimi ve coğrafyada yaşıyor olsak da ne yazık ki hala oldukça benzer sorunlardan muzdarip olduğumuz kadınların yaşamlarından kesitler buluyoruz.

  Yeri geldiğinde “erkeğini” memnun edecek kadar kültürlü, ama onu asla yetersiz hissettirmeyecek kadar nerede susması gerektiğini bilen, hayattaki asli tek görevinin çocuklarını büyütmek ve yuvasını çekip çevirmek olduğunu kabul etmiş; kısacası merkezinin sevgilisi, kocası, babası gibi erkek figürler olduğu ve yörüngelerinin doğduğu andan itibaren kendisine öğretilmiş moral değerler ve dayatılan aile yaşamından oluşturulduğu dünyalarına hapsolmuş kadınların öykülerinin yanısıra bu kalıpların yalnızca biraz olsun dışına taşan kadınlara karşı duyulan tahammülsüzlüğü de okuyoruz Çehov’un eserinde. Birinin eşi, kız kardeşi, sevgilisi olmanın ötesinde bir isme; kendisinden beklenenlerin ötesinde yetenek ve becerilere, kimileri imkan vermese yahut “yeteri kadarından” fazlasını istemese de zekaya ve iradeye sahip olan kadınlar doğan her yeni günde yeni ve zorlu bir mücadeleye adım atıyor.

  Kitabın içeriğinden okurun merakını kaçırmayacak kadar bahsedecek ve söylediklerimizi örneklendirecek olursak sözü kitabın beşinci öyküsünden, Pahalı Dersler’den açmak isteriz. Bu öyküde yabancı bir dil bilmemenin eksikliğini hisseden Vorotov’a özel ders veren Fransızca öğretmeni Alisa Osipovna Anket’i tanıyoruz. Kısacık sayılabilecek bu öykünün bizce en dikkat çeken kısmını sizlerle paylaşmak istiyoruz:  Vorotov’un, Alisa Osipovna’nın tüm birikim ve yetkinliğini hiçe sayarak, oturduğu öğrenci koltuğundan onun işini ona öğretme cüreti.

  Nasıl oluyorsa Vorotov, kendisine hiç bilmediği bir dilin nasıl öğretileceğini ve hangi yöntemi izlemenin daha uygun olduğunu Alisa Osipovna’dan çok daha iyi biliyor(!). Bir erkeğin yetkin olmanın yakınından dahi geçemediği bir alanda, büyük bir özgüvenle, o alanda yetkin olan bir kadına akıl verme cüretini kendinde bulması elbette ki yalnızca on dokuzuncu yüzyıl Rusya’sına has bir durum değil. Bugün ülkemizin ve dünyanın her yerinde; evde, işte ve akademide kadınlar olarak aynı durumla tekrar tekrar yüz yüze geliyoruz. Çehov’un öykülerinin zamansızlığı ve evrenselliği kuşkusuz su götürmez bir gerçek. Fakat yazımızı sonlandırırken okurlarımızın dikkatini çekmek istediğimiz nokta bu zamansızlık ve evrenselliğin kader olmayışı olacak. Kadınlar olarak kendi öykülerimizi yazan kalemi ellerimize aldığımızda kuşkusuz bu durumu var eden tüm koşulları karalayıp yıkmak, kendi öykülerimizi yaratmak ve nihayetinde Çehov’un bu değerli eserini anlattıklarının değişmezliğiyle değil edebi niteliği ve öykücülüğünün ustalığıyla anmak mümkün kılınacak. Tüm İleri Kitap okurlarına keyifli okumalar diliyoruz.

KÜNYE: Kadın Öyküleri, Anton Çehov, Çev: Ali Rıza Dırık, Dipnot Yayınları, 2020.

Kiraz Hanım’ın Mutfağı

Tüm mutfak aletlerinin görev değişikliği yaptığını düşünün ve işlerin nasıl karışabildiğini...

Burcu Adıgüzel

Sylvia Plath'ın çocuk kitabı yazdığını biliyor muydunuz? Ya da şöyle diyelim: Sylvia Plath'ın ölümünden sonra kendi çocukları için yazdığı öyküler kitap haline getirildi ve yayımlandı. Plath’ın dilimize çevrilen tek çocuk kitabı. Üstelik hazin ölümü ve yaşamı sırasında bilinen karamsarlığının tam aksine umut dolu öyküler…

Umutlu demenin bile yetersiz kaldığını fark ettim yazdığım anda. Neşeli diyebiliriz rahatlıkla. Yüz güldüren, iç açan, bir sonraki satırı merak ettiren… Bana ‘’Çocuklar böyledir, değiştirir.’’ hissiyatı verdi.

Kitap üç ayrı öyküden oluşuyor. Öykülerin isimleri sırasıyla; Yatak Kitabı, Hiç Önemi Yok Elbisesi ve Kiraz Hanım'ın Mutfağı. Bizi karşılayan “Yatak Kitabı”, bir şiir. Plath, çocuklara birbirinden farklı ve çeşitteki yatakları anlatıyor. Yeni yatak çeşitleri uydurmaya fırsat tanıyan yaratıcılık ise çocuklara ait.

“Hiç Önemi Yok” öyküsü ise, bir evdeki yedi kardeşin en küçüğü olan Max’ın hikayesi. Max’ın hardal renkli tek bir elbisesi var ve bunu her yerde giyebiliyor. Tilki avından okula…

“Kiraz Hanım’ın Mutfağı” ise mutfaktaki bir günlük karmaşaya davet ediyor bizi. Tüm mutfak aletlerinin görev değişikliği yaptığını düşünün ve işlerin nasıl karışabildiğini…

“Kiraz Bey'in gömlekleri çamaşır makinesinden çıkıp uçarak fırının içine girdiler. Pişmemiş pelteye benzeyen erikli pastalar fırından sıvışıp buzdolabına gittiler. Kahve makinesi soğuk dondurmayı yuttu. Sonunda her şey yerine yerleşti. Kiraz Hanım geri dönünce nasıl da şaşıracaktı!”

Kitabın çizeri ise ünlü çizer David Roberts. Klasikçi çizerin çizimleri de göz dolduruyor. Kitabın sadece çocuklar için değil, özellikle Plath’ın çocuklara nasıl bir anlatım tarzıyla öyküler bıraktığını okumak isteyen yetişkinler için de ideal olduğunu söyleyelim.

KÜNYE: Kiraz Hanım’ın Mutfağı, Sylvia Plath, Kırmızı Kedi Yayınevi, Çev: Gonca Özmen, Çiz: David Roberts, 2015, 88 sayfa.

Vitrin: Yeni Çıkanlar

Bir haftayı daha geride bırakır ve yeni haftaya başlarken kitap okurlarının ilgisini çekebileceğini düşündüğümüz bir derleme yaptık. Haftanın yeni çıkan kitapları arasından İleri Kitap okurlarına özel hazırladığımız bu seçkiyi beğeneceğinizi umuyor, keyifli okumalar diliyoruz.

KADINLAR DİRENİŞ VE DEVRİM - SHEİLA ROWBOTHAM

1600’lerden 1968’e uzanan bir özgürleşme tarihi… Kadınların benlik, kimlik, hak arayışı ve özgürlük mücadelesiyle geçen bu on yıllar boyunca direnç örneği oluşturan, ekmek ve gül mücadelesini yükselten, düşünen ve eyleyen isimler…

Mary Wollstonecraft, Flora Tristan, Margaret Fuller, August Bebel, Eleanor Marx, Olive Schreiner, Sylvia Pankhurst, Emma Goldman, Aleksandra Kollontay, Ding Ling, Han Suyin…

Feminizmin ve feminist yazının tarihinden kilometre taşları… Bir yanda unutulanlar: Edward Carpenter ve Aşkın Yetişkinlik Çağı mesela. Diğer yanda tekrar tekrar okunanlardaki yeni ayrıntılar: Engels ve Ailenin Kökeni örneğin.

Sadece kuramsal kitaplar değil, halk şarkılarındaki, şiirlerdeki, romanlardaki kadın portreleri. Ekmek kavgası verenler, özgür aşk için mücadele edenler ve ikisini birleştirenler… Devrim, sosyalizm ve ulusal kurtuluş mücadelesi ile kadınların kurtuluş mücadelesi arasındaki ilişkiler, gelgitler, gerilimler…

Ve devrimlerin başardıkları ile yarıda bırakıp başaramadıkları… İngiltere’deki oy hakkı mücadelesinde, Fransız Devrimi’nde, Paris Komünü’nde, Rus Devrimi’nde, Çin’de, Vietnam’da, Küba’da, Cezayir’deki kurtuluş mücadelesinde yapılanlar, yapılamayanlar…

Tarihte, düşünürlerde, kitaplarda, makalelerde, şarkılarda, hayatlarda üç yüz elli yıllık olağanüstü bir gezinti… Kadınlar, Direniş ve Devrim

Yaşanan toplumsal devrimler içerisinde kadınların “öteki devrimi”ne odaklanan Sheila Rowbotham’ın bu devrimi anlatan sözleri: “Devrim içinde devrim, kendi gözlerinizle görmek, dış dünyaya kendi ellerinizle dokunmayı öğrenmek, deneyimleri kendi zihninize tercüme etmek, sesleri biçimlendirmek, kendi sözcüklerinizi üretmek ve size zorla kabul ettirilmekle kalmayıp yüzyıllardır başkası tarafından yönetildiğiniz için artık derinize ve içinize işlemiş maskeyi çıkarıp atmak anlamına gelir.”

(Tanıtım Bülteninden)

KÜNYE: Kadınlar Direniş ve Devrim, Yazar: Sheila Rowbotham, Çevirmen: Nilgün Şarman, Yordam Kitap, 2020, 320 Sayfa

ÖLÜ DİLDE BİR HAYALPEREST - GRACE PALEY

''Bu hayatı nasıl yaşamalıyız?''

Benzersiz üslubuyla pek çok yazarın hayranlığını kazanmış Grace Paley'den, sıradan insanların ''sıradan'' yaşamlarına ayna tutan sıradışı öyküler: Ölü Dilde Bir Hayalperest.

1995 yılında Pulitzer Ödülü'nde finale kalan Toplu Öyküler seçkisinden derlenerek Türkçede ilk kez yayımlanan bu öyküler; insan ilişkilerine, yalnızlığa, varoluşun getirdiği kaçınılmaz korku ve arzulara dair çarpıcı tespitleriyle zihinlerde uzun süreliğine yer edecek.

Gözlem gücüyle okurunu şaşırtmayı başaran Paley, kendi deyişiyle, yaşadığı ülkenin ve şehrin sakladıklarını gün yüzüne çıkarmaya, anlatılmayanı anlatmaya çalışırken, hayatın iç acıtan keskin yönlerini kendine has iyimserliğiyle yumuşatıyor. Bu son derece gerçekçi ve kimi zaman taşıdıkları dramatik içerikle zıtlaşan eğlenceli diyaloglara dayalı öykülerde, New York'un alt sınıf insanlarının, göçmenlerin, bekâr annelerin, aldatılan karıkocaların yaşamlarına bütün doğallığı içinde tanık oluyoruz.

Kadınlar hakkında yazmanın başlı başına ''politik bir eylem'' olduğunu vurgulayan yazarın; kadın-erkek ilişkilerini, anneliği, evlilik ve cinselliği ele alışındaki eleştirel ve alaycı tavır, gerçekliğin en ağır meselelerini yüzümüze vururken bile elden bırakmadığı mizahi anlatım, onu bütünüyle özel bir yazar hâline getiriyor.

''Bu zamanda âşık olmak için şaşı, camdan dışarıya, oturduğun buz gibi soğuk sokağa bakmak için de kör olman gerekiyor.''

(Tanıtım Bülteninden)

KÜNYE: Ölü Dilde Bir Hayalperest, Yazar: Grace Paley, Çevirmen: Püren Özgören, DeliDolu Yayınları, 2020, 208 Sayfa

TÜRBÜLANS - NAİLE DİRE

Be hey ben sevdalanıp ordu kuracağım
Kız gibi bir ordu vahşi değişken
Çekip cenkleşecek kadar ani
Nasıl ki düşer adım dillere hayret
Adım ular kendini esmer kavsine
Buzun suya dönerken çıtırtısı adım
Öfkesi üzerime olsun tanrının be hey
Günahı boynuma ettiklerimin kız gibi!

(Tanıtım Bülteninden)

KÜNYE: Türbülans, Yazar: Naile Dire, İthaki Yayınları, 2020, 56 Sayfa

İSLAM-SOSYALİZM BOLŞEVİK DEVRİMİ VE DİN - OSMAN TİFTİKÇİ

Çalışma Sovyet devriminin Türkiyeli okur tarafından pek bilinmeyen bir yanını, Bolşeviklerin dini alandaki politikalarını ve bu politikaların Müslüman toplumlar üzerindeki etkilerini inceliyor. Bu konuda, İslami kesimden bazı araştırmacıların çalışmaları vardı. Fakat gelişmeleri sol bakışla inceleyen bir çalışma ilk kez yapılıyor.

Kitabın önemli bir özelliği, 1905'ten 1930'lu yıllara kadar olan dönem için birinci el Osmanlıca kaynakları kullanması. Dönemin İslamcı yayın organları olan Sırat-ı Müstakim, Sebilürreşad, İslam Mecmuası ve bazı günlük gazetelerin yanı sıra, dönemin sol yayın organları (İştirak, Kurtuluş, Aydınlık, Yeni Hayat, Emek,vd) bunlar arasında. Bunların yanı sıra çalışmanın ana kaynağını, Bolşevik devriminden sonra Türkiye'ye gelen milliyetçi-İslamcı siyasi liderlerin, aydınların çıkardığı dergiler oluşturuyor. Bu dergiler 1917 Şubat ve Ekim devrimlerinde sorumlu düzeylerde bulunmuş kişiler tarafından çıkarılıyordu. Bu dergilerin ilgi alanı hemen hemen tümüyle Sovyetler Birliği ve Müslümanlardı. Bunlar Sovyet basınını takip ediyor, birinci elden haberler ve yorumlar alıyorlardı. Dolayısıyla bu dergiler Sovyetler Birliği ve Müslümanlar arasındaki gelişmeler için birinci el kaynak durumundaydılar.

Kitapta başlıca iki konu üzerinde duruluyor. İlk olarak İslam dünyasında, İslam ve sosyalizm arasındaki ilişkiye dair düşünceler, tarihi seyri içinde inceleniyor. İslamiyet ile sosyalizmi bağdaştıran görüşlerin esas olarak 1905 Rus devrimi ile birlikte İslam dünyasının gündemine girdiğini görüyoruz. İkinci olarak, Sovyet iktidarlarının din ile mücadeleye yönelik çalışmaları, bu çalışmalara karşı oluşan tepkiler, geri adımlar ve Rusya Müslümanlığındaki değişimler günümüze kadar inceleniyor.

Eser Rusya Müslümanlarının siyasi hareketlerine ve dini yapılanmalarına geniş yer veriyor. Rusya Müslümanları homojen bir yapıya sahip değillerdi. Orta Asya (Türkistan) ve Kuzey Kafkasya (Dağıstan) Müslümanları ile Azeriler, Volga boyu ve Kırım Müslümanları, toplumsal-ekonomik yapı bakımından çok farklıydılar. Bu farklar siyasi ve dini tavırlara da yansıyordu. Bu nedenle Rusya Müslümanları içinde Cedidciler ve Kadimciler mücadelesi ortaya çıkmıştı. Başını Orta Asya Müslümanlarının çektiği Kadimciler (Gelenekçiler) ile, liderliğini Kırım ve Volga boyu Tatarlarının, Azerilerin yaptığı Cedidciler (Yenilikçiler) arasındaki mücadele çalışmada ayrıntılarıyla ele alınıyor. Bu noktada, Cedidci aydınların ve ulemanın sadece Rusya Müslümanları içinde değil, genel olarak İslam dünyasında oynadığı öncü reformist rolü izleyebiliyoruz.

Kitapta Cedidci hareketin Şubat devrimi ve Ekim devrimi karşısındaki farklı tavırları, bunun nedenleri, Cedidci hareketin Bolşevik devrimi sürecinde tarihten silinmesine yol açan iç dinamikleri ayrıntılarıyla tartışılıyor.

Uygulanan ekonomik, siyasi, sosyal ve dini politikalar sonucunda Sovyetler Birliği (Müslüman cumhuriyetler dahil) 1970'li yıllarda dünyadaki en laik, dinin toplum üzerindeki etkisinin en az olduğu ülke haline geldi. Müslüman toplumlardaki dini dönüşüm çalışmada örnekleriyle anlatılıyor. Sovyet sisteminin çöküşü ve kapitalizmin resmen kuruluşuyla birlikte dini gericiliğin nasıl geri geldiği de kitapta örnekleriyle inceleniyor.

Kısacası, kitap bu konudaki tartışmalara yeni bir soluk getiriyor...

(Tanıtım Bülteninden)

KÜNYE: İslam-Sosyalizm Bolşevik Devrimi ve Din, Yazar: Osman Tiftikçi, Nota Bene Yayınları, 2020, 408 Sayfa

HAZİRAN - SELÇUK BARAN

Selçuk Baran’ın yedi öykü kitabı daha önce Yapı Kredi Yayınları’ndan Ceviz Ağacına Kar Yağdı (2008) adıyla tek ciltte toplanmıştı. Bütün öyküleri şimdi gözden geçirilerek, yazar portreli kapaklarla ayrı ayrı basılıyor.

Selçuk Baran’ın ilk öykü kitabı Haziran (1972) 1973 Türk Dil Kurumu Öykü Ödülü’ne değer görülmüştü. “Ceviz Ağacına Kar Yağdı”, “Zambaklı Adam”, “Kavak Dölü” gibi yirmi bir unutulmaz öyküden oluşan kitap çıktığı tarihte güçlü bir yazarın gelişini müjdelemişti.

Yalnızlık ve umutsuzluk dolu öykülerinde düşsel, şiirli bir hava yaratmakta başarı gösterdiği kabul edilen Selçuk Baran, Behçet Necatigil’den Vedat Günyol’a, Füsun Akatlı’dan Selim İleri’ye, Hulki Aktunç’tan İbrahim Yıldırım’a, İnci Aral’dan Behçet Çelik’e pek çok yazarın övgüyle üstünde durduğu, ancak günümüz okuru tarafından daha fazla keşfedilmeyi bekleyen bir yazar.

“Hayır, baharla gelen bir ruh zayıflığı filan değildi! Ne münasebet! Gerçi gözlerimin hafifçe dolduğunu yadsımıyorum. Bekâr bir kızın çiçek alması dokunur bana. Hepsi bu işte!”

(Tanıtım Bülteninden)

KÜNYE: Haziran, Yazar: Selçuk Baran, Yapı Kredi Yayınları, 2020, 136 Sayfa

Gelecek günlerimiz; acısıyla, neşesiyle…

Zafer Köse’nin yeni kitabı, “Neydi O Gelecek Bayramlar” kitapçı raflarındaki yerini aldı. Meramı olan bir kitap. Okuyucuyla canlı biçimde dertleşirken, çözümlerden de söz eden sevgili Zafer Köse’yle ailenin, güvenin, sevginin ikircikli hale geldiği bugünden, yarınlara bir nefes, bir umut büyütmeye çalıştığı kitabıyla ilgili sohbet ettik.

Zübeyde Duran

Fidan, hayat dolu bir genç kadındır. Doğrusu, biraz da hoppadır. Üniversitedeki ilk yaz tatilinde köye gider, bir iki hafta Laz Teyze’nin yanında kalıp dinlenecektir. Ve ailesine çaktırmadan, sevgilisiyle kısa bir tatil yapmanın yolunu arayacaktır. Sevgilisi zaten bir tatil bölgesinin yakınında çalışmaktadır; Deli Metin’in Şirinler Projesi için uğraşmaktadır.

Tam o günlerde, doğduğundan beri ancak bayramdan bayrama görüştüğü halası Zeynep, birdenbire Fidan’ın hayatına girer. Hayatının son günlerini yaşayan Zeynep’in hikayesine duyarsız kalamaz, kendisine pek de uygun olmayan işlere kalkışır.

Neydi O Gelecek Bayramlar’da Fidan, Laz Teyze’sinden ve halasından topladığı bilgilerle bize Zeynep’in hikayesini anlatıyor. İşin içinde ölüm var, ömrünün son haftalarında hayatına anlam katmaya çalışan Zeynep’in beklentileri var, Deli Metin’in gerçekçi hayalleri var… Bütün bunları kendi tarzıyla anlatıyor Fidan; canlı, hatta neşeli bir dille.

Geçtiğimiz günlerde kitapçı raflarında yerini alan Neydi O Gelecek Bayramlar romanı üzerine söyleşmek için Zafer Köse’yle buluştuk.

Derdi “çok” bu romanın. Hem “birçok dert üzerinde duruyor” anlamında çok, hem de “büyük dertler” anlamında… Ailelerde kız çocuğuna ayrımcılık, akrabalar arası ticari ilişkinin yıkıcılığı, popüler kültürdeki düşüncelerin emekçi halka olumsuz etkisi, başka türlü bir hayat kurmaya çalışanların varlığı… Böyle bir içeriğe göre, çok kısa bir roman. Zafer Köse, bazı konulara sadece değiniyor; bir bakış açısı, bir pencere işaret etmekle yetiniyor. Ve her derdin çözümünün, o derdin içinden çıkacağını hissettiriyor.

Bakalım, bir buluşmada bunca konudan hangilerini konuşabileceğiz?

Z.D.: Zeynep çocukluk ve ilk gençlik yıllarındaki hayatı arıyor, o hayata geri dönmek istiyor. Ama ortada öyle bir hayat yok artık. Ailesi, kasabası, toplum değişmiştir. Bu durum romanda, Zeynep’in bulamadığı eski günlüğünü yeniden yazması gibi çarpıcı bir yolla somutlaştırılıyor. Kitabın temel alegorisi bu gibi geldi bana.

Z.K.: Öyle olduğunu kabul edebilirim. Gerçek hayatta eski günlüğünü tekrar yazan birini hiç tanımadım. Ama insanlar geçmişi hep böyle algılıyor. Yaşadıkları günün içinden dönüp bakınca gördükleriyle, gerçekleşmeyen beklentilerin, yaşanmamış olasılıkların hayaliyle.

Z.D.: Yani “Neydi o eski bayramlar”  deyip duranlar, aslında eski bayramların gerçek halini değil, geçmişe dönük hayallerini dile getirmiş oluyorlar.

Z.K.: Eski bayramlara, eski günlere duyulan özlem, o zamanların gerçeklerinden çok, bugünlerdeki olumsuzluklardan kaynaklanıyor. O günler o kadar güzelse, Zeynep neden terk edip gidiyor ki?

Eski bir arkadaşa, eski bir güne, eski hayata dönme isteği, ondan sonra geçen zaman dilimini yok sayma hayaliyle ilişkili olsa gerek. Onca yılı yanlış yaşadığına hayıflanmak gibi bir şey.

Z.D.: Ve Zeynep, Gemlik’ten ayrılıp ailesiyle ilişkisini sınırlandırdıktan sonra İstanbul’da konforlu, başarılı, varlıklı bir hayata ulaşmıştır. Ama birdenbire karşısına çıkan ölüm gerçeği üzerine, asıl aradığını bulamamış olduğunu fark ediyor. Artık anlamsız gelen bu uzun yılları telafi etmek için, son günlerinde eski hayatına dönmek istiyor. Ne var ki, böyle bir dönüşün mümkün olmadığı daha romanın başında söyleniyor. Buna rağmen canlı, hatta neşeli bir anlatımla ilerliyor hikaye. Bazı sayfalarda, Zeynep’in şanslı biri olduğunu bile düşünüyoruz. Burada herhalde Fidan’ın ve Deli Metin’in varlığından söz etmek gerekir.

Z.K.: Şanslı! Ölmek üzere olan birinin hayat hikayesini okurken, son haftalarda yaşadıklarından dolayı onun aslında şanslı olduğunu hissettirebilmişsem, çok sevinirim.

Zeynep bence de şanslı, çünkü, öyle planlamamış bile olsa, eski hayatına değil de yeni bir hayata, belki çok kısa ama yeni bir dünyaya dönüyor. Genç akrabası Fidan’la gerçek anlamda tanışıyor. Kendisinin aileden uzaklaştığı zamanki yaşındadır Fidan. Gerçekleşmemiş yaşam olasılıklarından bazılarına, en güzellerine karşılık gelmektedir. Bu romanın da anlatıcısıdır aslında.

Bir de Deli Metin’e, daha doğrusu, onun Şirinler Projesi’ne dönüyor.

Evet, bu hikayenin konusu; “Zeynep’in Yolculuğu”. Romana çalışmaya başladığımda kitabın adını böyle düşünüyordum. Ama sadece İstanbul’dan Gemlik’e basit bir yolculuk değil. Otuz yıl öncesine dönmeye çalışan Zeynep’in, umduğundan farklı biçimde gelişen hem hüzünlü hem de sevinçli bir yolculuğu.

Z.D.: Bu yanıtında Deli Metin’i çok kısa geçtin, onu tekrar soracağım… Önce, Zeynep’in bulamadığı o şey neydi, neyi arıyordu, bunu biraz daha açalım mı?

Z.K.: Buna vereceğim yanıt, romanın konusunun en doğru özeti olabilir. Zeynep, “güvenmek” dediği bir şeyi arıyordu. Gemlik’ten İstanbul’a giderken de, İstanbul’da geçen yılları boyunca da, sevgilisiyle ilişkisinde, sonraki evliliğinde, hep “güvenilir insan” aradı. Son haftalarında ise, herhalde pek zamanı da kalmadığı için, “güvenilir insan” arayışı evrildi, “insandaki güvenirlik” niteliğini aramaya dönüştü.

Z.D.: İşte burada, sanıyorum söz Deli Metin’e gelecek. Özellikle de onun roman boyunca hiç ortaya çıkmayışı bana önemli geldi.

Z.K.: Hangi bölümde ne anlatacağımla ilgili notlar alıp bu romanın taslak halini yazarken fark etmiştim, onun diğer kahramanlarla aynı ortamlarda bulunması hiç de uyumlu olmazdı.

Deli Metin; diğer kahramanların (ve gerçek hayatta bizlerin) zihninde yaşattığı, takdir ettiği, benimsediği fakat günlük hayatta pek de gerçekleştiremediği değerlere karşılık geliyor. Hesapsız dostluğun, ödünsüz mücadelenin, sınırsız sevginin bir simgesi. Ve asla yenilmeyen bir umut. Romanda herkes ondan hayranlıkla söz ediyor ama Deli Metin’in kendisi hiç ortaya çıkmıyor.

Z.D.:Buraya kadarını özetlersek; Fidan’ın varlığı, anlatıya canlılık ve neşe katan, gelecek zaman peşinde yaşama duygusu veren bir etki sağlıyor. Metin ise, hayallerimiz kadar somut bir gerçeklik, insanın güvenirliğine bir kanıt gibi yaşıyor.  Başka da önemli kahramanlar var: Bülent, Köksal, Büyük Kız, Gelin, Melek… Ama üzerinde durmadan geçilemeyecek bir karakter var: Laz Teyze. O bir bilge izlenimi bırakıyor. Kitabın da kara kutusu niteliğinde.

Z.K.: Yüz yaşındaki Laz Teyze olmasa, açıktır ki, bu roman da olmazdı. Evinde önceki kuşaklardan kalan eşyaları, yazışmaları, bütün anıları saklıyor. Biliyorsun, Kavakdibi Köyü’nde yaşıyor. Etrafındaki en azından birkaç ailenin bütün geçmişinin deposu gibi.

Doğrusu, yazmaya başladıktan sonra, Laz Teyze’nin kafamdaki ağırlığını çok azalttım kitapta. Daha geniş bir kültürel tema olarak düşünmüştüm, ama diğer konuların önüne geçmemesi için epeyce eledim.

Z.D.: Romanın anlatıcısı Fidan. Ama anlatım tekniği sabit değil. Bazen konu ettiği kişiden “halam” diye söz edip sohbet türünde ilerliyor, bazen nesnel biçimde “Zeynep” diye anlatıyor. Güncel gelişmeleri eş zamanlı ve konuşma havasında aktarırken, yıllar önceki olayları da biraz “kahraman bakış açısı” tekniğiyle veriyor. Bir de, kitabın neredeyse üçte birini oluşturacak biçimde, Zeynep’in sonradan yazdığı günlüğünün bazı kısımlarını aralara alıyor Fidan. Doğrusu, bana biraz “fazla başarılı” geldi Fidan’ın anlatımı. O bir edebiyatçı değil sonuçta.

Z.K.: Haklısın. Fidan’ın kitap yazmaya devam etmek gibi bir düşüncesi, yazar olmak gibi bir hayali yok. Zeynep’in hikayesini anlatmayı bir görev, bir tür borç kabul ettiği için uğraşıyor.

Aslında epeyce “kusur” da var anlatımda. Sosyal medya üzerinden yürüttükleri yazışmalarda imla hataları zaten çok bariz. Onun dışında, anlatım tekniği açısından da edebiyat derslerinde öğretilen bazı kurallar ihlal ediliyor. Belki bunların bilinçli bir tercihe dayanmasını, işlevsel biçimde uygulanmasını beğenmişsindir ve Fidan’ın böyle şeyler yapamayacağını düşünmüşsündür. Ama Fidan o anlatım tekniklerini zaten bilerek kullanmıyor ki.

Z.D.: Peki, tamam, şurada bir buton olsaydı şimdi “beğen”e tıklardım.

Savunmamı geçerli gördün… Teşekkür ederim.

Biliyorsun, hiçbir zaman biçimci bir anlatımı sevmedim. Elbette bütün yapıtlarda “öz”, ancak bir “biçim” ile ortaya çıkabilir. Güzellik ve anlam, ancak bir biçim olarak belirebilir. Ama biçim de kendi başına oluşamaz ki, bir öz’ü algılanabilir hale getirdiği oranda vardır.

Yani bir romandaki anlatım, kendi başına “güzel” olamaz; anlatım güzelse, içeriği iyi yansıttığı içindir, içeriğe uygun olduğu içindir. Hatta, anlatım zaten içeriğin bir bileşenidir.

Z.D.: Hem bu meseleyle hem de Zeynep’in hikayesiyle ilgili birçok konu daha var konuşabileceğimiz. En iyisi, “devam ederiz” deyip şimdilik bitirelim. Teşekkür ederim.

Z.K.: Ben teşekkür ederim Zübeyde. Okuduktan sonra kitapla ilgili görüşmek, tartışmak isteyen dostlarla buluşmaktan daha güzel bir şey yok.

KÜNYE: Nerede O Gelecek Bayramlar, Zafer Köse, Doğan Kitap, 2020 Ağustos, 248 sayfa.

İş cinayetlerinde ölenleri hatırlamak: İş Cinayetleri Almanağı 2019

İş cinayetlerinin her insanın başına gelecek korkunçlukta ve yakınlıkta basit ihmaller sonucu ortaya çıktığı, ayrıca öldürmeyen düzenin zehirlediği gerçeğini sunarken bu alandaki çalışmalara da güvenilir bir kaynak oluyor.

B. Aydın Doruk

Türkiye, koca bir iş cinayeti ülkesi. Güvencesiz ve esnek çalışma gün geçtikçe yaygınlaşıyor. Yoksulluk her türlü çalışma koşulunu insanlara dayatırken işverenler de bu koşulları mümkün olduğunca suistimal ediyor. Hak gaspı, çocuk işçilik gibi birçok hukuksuzluk toplumun gözünde meşru kılınmaya çalışılıyor. Televizyon reklamlarında çocuk işçilerin "sevimlileştirilmesi", ülkenin "gurur" kaynağı olan 3. Havalimanı'nın iş cinayetleri üzerinden yükseltilmesi bunun en bariz örnekleri. Bunların sonucunda haberlere bile konu olmayan cinayetler ortaya çıkıyor hatta göçmenseniz resmi kayıtlara bile geçmiyorsunuz.

İşçi mücadelesinin temel gündemi, iş cinayetlerine sebep olan koşulları ortadan kaldırmak olduğu kadar bu cinayetleri unutturmamak da. Bu cinayetleri unutturmamak gerekiyor çünkü işçilerin mücadele azimleri, birlikleri ve bilinçleri hafızalarını diri tutmaktan geçiyor. Kazandıkları, kaybettikleri ve öldükleri her anı hatırlamak onları bu düzene karşı biliyor ve her şeyi daha çıplak hale getiriyor. Bu cinayetleri unutturmamak gerekiyor çünkü işçilerin yaşamları işverenler kadar değerlidir. Yoksullukları yüzünden "toplumu rahatsız eden" ve yaşarken toplumdan dışlanan ve görülmeyen işçinin ölünce de "rahatsız etmeden" ölmesi bekleniyor. Sessizce ölüm ve sessizce gömülme...

2019 İş Cinayetleri Almanağı bu sessizliği bozuyor, istenmeyenlerin hikayesini en "istenmeyen" şekilde anlatıyor. 2019'da kurban edilen her işçinin hikayesini gözler önüne seriyor. Sessizce ölmenin fıtrat sayılmak istendiği bu coğrafyada kulakları rahatsız eden bir çığlık olma sorumluluğunu üstleniyor. Bu sorumluluğunu "İşçilere ve emeğe kıymet verilmeyen bir hayatta geleceğimizi, insanlık ülküsünü sorgulayan sorulara umutlu cevaplar vermek giderek zorlaşırken, yok sayılanların çalıştığı ve yaşadığı koşullara alakamızı umutla sürdüreceğiz." şeklinde ifade ediyor. Almanakta ayrıca iş hastalıklarına yakalanmış işçilerle röportaj da yapılıyor. Bu röportajlarda iş hastalıklarının ne olduğu, insanların göz göre göre önlenebilir sorunlar yüzünden hastalandığı, zehirlendiği bütün çıplaklığıyla ortada.

İş Cinayetleri Almanağı bize istatistiklerin arkasındaki öykülerin ne kadar çarpıcı olduğunu gösteriyor. İş cinayetlerinin her insanın başına gelecek korkunçlukta ve yakınlıkta basit ihmaller sonucu ortaya çıktığı, ayrıca öldürmeyen düzenin zehirlediği gerçeğini sunarken bu alandaki çalışmalara da güvenilir bir kaynak oluyor.

Künye: İş Cinayetleri Almanağı 2019, Kolektif, 1 Umut Yayıncılık, Temmuz 2020, 384 sayfa.