Sertifika Canavarı Beyaz Yakalı ve Sosyal Medya Çiftliklerinin Damızlık Kullanıcıları

Aslında bahsedilen “bilgi toplumu” sürecinin sermayedarlar için yeni rant alanları ve ona uygun dönüşümler anlamına gelirken emekçiler için sürekli uzmanlaşma zorunluluğu anlamına gelmesidir. Üstelik bu uzmanlaşmalar, ‘beceriler’ bireyin tüm yaratıcılığından, en değerli sermayesi olan zamanından çalarken hızlıca/kolayca eskimektedir. Sonuç olarak kişi kendisini olabildiğince başarılı bir şekilde pazarlamak için lise yıllarından emekliliğine kadar olan sürede daimî bir sertifikalanma hali yaşamaktadır. Sertifikalar, kurumlar, alanlar değişmekte ancak piyasa açısından geçerlilik geçerliliği/ölçütü değişmemektedir.

Çağan Sabancı

“Sömürünün altında yatan   şiddet işçinin emek zamanına el konulmasıdır.”

Küresel Dijital Ekonomide Emek – Sibertaryanın Oluşumu kitabı bu yıl Yordam Kitap tarafından Türkçeye çevrildi. Ursula Huws, teknolojik gelişmenin emekçi sınıfın ve daha çok beyaz yakalı olarak anılan kesiminde yarattığı dönüşüm hakkında istikrarlı bir biçimde yazıp çizmektedir. Yazarın sınıf incelemelerinde esas aldığı ölçütleri ise geçim, emek ve değer oluşturmaktadır. Bahsedeceğimiz kitap ise Ursula Huws’un çeşitli makalelerinden ve konferans bildirilerinden oluşan bir seçkidir. Bu seçkide yer alan makalelerinde Huws kapitalizmin güncel eğilimleriyle birlikte çalışma koşullarında teknolojinin çeşitli biçimlerde yer edinmesinin sonuçlarını emekçi sınıflar açısından değerlendirmektedir. En önemli vurguyu ise insanların sosyal medya platformlarındaki faaliyetlerinin, paylaşımlarının şirketler tarafından ticari bağlamda kullanılıyor olmasına yönelik teorik bir tanımlama-isimlendirme girişimi hak etmektedir. Yine kitapta yazar, dijital emeğin, klasik emek tanımlarından dışlanmaması gerektiğini, pazarlama, lojistik, dağıtım, nakliye, müşteri hizmetleri gibi işlerin de üretken emekten sayılması gerektiğini ve nitelikli fakat güvencesiz çalışan insanlar için ‘serbest emek’ kavramının önemli olduğunu vurgulamaktadır.

Dijital Emek: Ücretsiz Üretici Emek

Çalışmadaki çeşitli vurguların önemli hareket noktalarından birini kapitalizmin bunalımlarını yeni metalar yaratarak atlatması tespiti oluşturmaktadır. Ayrıca teknolojinin yarattığı yeni üretim biçimlerinin özgün tüketim biçimlerine yol açması da meseleyi daha can alıcı hale getirmektedir.[1] Dijital emek tanımı ise beraberinde üretken, üretken olmayan emek tartışmasını getirmektedir. Ancak burada üretken-üretken olmayan emek tartışmasına yer veremeyeceğiz.

Dijital emek konusunda anahtar ifadeleri “bunalımları yeni metalar yaratarak atlatma” ve “özgün tüketim biçimleri” oluşturmaktadır. Bu anahtar roldeki ifadelerin oluşturduğu bağlamda da düşünürsek, dijital emek; sosyal medya platformlarında hem yer alarak (kamusal bir çevresi olan kişiler için) hem de onlar için ücretsiz içerik üretilmesi ve bu ücretsiz içeriğin kapitalist ilişkilerle metalaşması, piyasa açısından değer taşıması anlaşılmaktadır. Dijital emek tanımlamasına yol açan değişimin ilk ayağını dijital platformların rantsal bir nitelik taşıması oluştururken ikinci ayağını içerik üretiminin satın alınan, mesaili, ‘konvansiyonel’ bir işten ücretsiz, ‘gönüllü’ bir işe dönüşmesi oluşturmaktadır. Huws’un dijital emek tanımlamasındaki teorik dayanağını Marx’a atıfla “metayı meta yapanın içeriği değil üretilenin üretim süreci ve sonrasındaki bağlamı/ilişkilerinin kapitalist süreçlere dahil oluşunun ölçüt olarak kabul edilişi oluşturmaktadır. Mikro bloglarda (Twitter, Facebook vs.) bireyler sosyal medya platformları için ücretsiz içerik üretmektedirler. Dijital emek tartışmasının temelini bu süreç meydana getirmektedir.

Kapitalizm-teknoloji buluşmasının günümüzdeki yeni görünümlerine bakmakta fayda var. 

Şirketlerin Yönetiminde Teknoloji; Ouroboslar

Huws’un çalışmasına kaynaklık eden bu okumaların diğer alanlara salınımı da oldukça bereketlidir. Kitapta konu edilen bir diğer önemli husus, sosyalleşmenin metalaşması ve bu sürecin dayanışmayı, topluluk kültürünü engelleyen bir özellik sergilemesidir. Teknolojinin ona yön veren sermayenin elinde topluluk kültürünü engelleyen sonuçlarının incelenmesinin yanında bireysel ilişkilerde de doğrudan temasın zengin ve incelikli, çoklu duyusal olanaklarını kullanmak yerine iletişimleri için sınırlı mecraları dayatması da kitapta yer edinmiştir. Meseleyi bir ‘ihtiyar söylenmesi’ olmaktan çıkaran gerçek ise “çağdaş dünyada kişisel ilişkilerin üretim ve mübadele ilişkilerinin belirleniminde olması”, sosyalleşme süreçlerine şirketlerin aracılık etmesi ve bu aracılık sayesinde elde ettikleri kişisel verilerin bir ranta dönüşmesi gerçeğidir. Çalışmada da belirtildiği üzere herhangi bir mail adresi kullanmak bile şirketler için ‘kıymetli’ bilgileri sağlamaktadır. Başka bir yerde söylendiği gibi yeni medya ürün satmaz müşteri satar. Medyanın toplumu bilgilendirici, bilinçlendirici, olgular karşısında münazara sağlayıcı göstermelik işlevi bile yerini sadece eğlence işlevine bırakmış durumdadır. Dolayısıyla Huws’un yaklaşımının muhtelif alanlarda önemli salınımlarının bulunduğunu söylemek mümkündür. Bu salınımların yol açtığı düzlemde bazı çıkarımlara girişebiliriz.

Teknoloji Kapitalizminin Gladyatörleri

Kapitalizmin nitelikli emekle-beyaz yakalıyla kurduğu ilişkinin yeni biçimleri hakkında da epeydir söylenmesi gereken bazı görünümler mevcuttur.[2] Bu yeni görünümler sektöre bağlı değişimler sergilese de sürecin ortak noktası daimî/sürekli uzmanlaşmanın dayatılmasıdır. Bu olgunun bir başka çıktısı meslek kavramının tedricen ortadan kalkması-aynı mesleği yapan insanları asgari bir ortaklıkta açıklama gücünü yitirmesidir ki birçok kültürde meslekler kişileri tanımlayan-toplumsal ilişkilerde nerede durduğunu ele veren değerler olduğu için soyadları bile buna göre oluşturulmuştur.[3] 

Mesleklerin emek mücadelesindeki olumlu-olumsuz yeri ayrı bir tartışma konusu olsa da meslek kavramının içini boşaltan süreç emek mücadelesini kuşatan bir özellik taşıdığı için önem arz etmektedir. Aslında bahsedilen “bilgi toplumu” sürecinin sermayedarlar için yeni rant alanları ve ona uygun dönüşümler anlamına gelirken emekçiler için sürekli uzmanlaşma zorunluluğu anlamına gelmesidir. Üstelik bu uzmanlaşmalar, ‘beceriler’ bireyin tüm yaratıcılığından, en değerli sermayesi olan zamanından çalarken hızlıca/kolayca eskimektedir. Maliyeti bu kadar yüksek olan bu uzmanlaşmalar çoğunlukla yaşamın diğer alanlarıyla ve bireyin genel olarak üretici-yaratıcı gücüyle ilişkili olmak bir yana ondan uzaklaştıran dolayısıyla yabancılaşma sürecini kanırtan bir boyut da taşımaktadır. Öyle ki belli dijital beceriler sektör bazlı olmanın ötesine geçmiş doğrudan şirket bazlı hale gelmiştir. Bu cendere emekçiler için istikrarlı bir süreci değil tersine yıkıcı bir süreci çalıştırmaktadır.

“İşverenler, ‘dijital okur-yazar’, ‘kendi kendini motive eden’, ‘iyi takım oyuncusu’ ve ‘sosyal becerili’, ‘istihdam edilebilir’, ‘girişimci’, insanlar istiyor. Ayrıca bazen ‘yaşam boyu öğrenmeye istekli’ diye de betimlenen, teknoloji ya da piyasa değiştikçe yeni becerileri öğrenmeye devam etmeye hazır insanlara talep var… Bütün bunlar aslında sınırsız bir dünya anlamına geliyor. “Yaptığım bu; ama işimin bir parçası olarak yapmadığım da şu” anlamında her iş tanımının sonsuz esnek olduğu ve bir işçinin oturup, ‘Sonunda eğitildim. Tanınmış bir mesleğim var. Artık rahatlayabilir ve işime bakabilirim’ diye düşünebildiği bir nokta olmadığı ima ediliyor.”[4]

Küresel beceri standartları listesi sürekli değişiyor ve zorlaşıyor. Çalışanların kendilerini sürekli değişen piyasa becerilerine göre geliştirmeleri, ‘kendilerini upload edebilmeleri’ onların mesai saatleri dışındaki zamanlarını da bunun için harcamalarıyla gerçekleşmektedir.  Böylece çalışanların özel/kişisel zamanları da iş odaklı kullanılmakta daha kötüsü entelektüel ilgi alanları, kişisel zevkleri de buna göre şekillenmektedir.

2011 yılında sadece bilgi işlem alanında Microsoft sertifikasına sahip kişi sayısı 3 milyona yakındır. Mesleklerin ölümü, sürekli meslek sahibi olmaya yönelik devasa bir sertifika sektörünü yaratmıştır. Tüm sertifikalı kurslar iş hayatına yönelik yapılandırılmaktadır ve çoktan ciddi bir rant alanı/sektör haline gelmiştir. Ayrıca sertifikalar, yoğunlaştırılmış ‘sonuç odaklı’, ‘uzman’ yetiştirici eğitimler üniversite eğitiminin yerini alarak ilgili bütünsel ve ilişkisel bir yaklaşımı dışlamaktadır.

Bir ‘iş sahibi olmayı sağlayacak formel eğitimin’ masraflarının çoğunu zaten kişi ya da ailesi karşılıyorken bir de istihdam edildikten sonra bu ‘ölmeden önce mutlaka sahip olmanız gereken sertifikalar’ için para biriktirmektedir. Formel eğitim, hizmet içi eğitim, sertifikalar derken plansızlıktan kaynaklanan daha doğrusu piyasaya yetişmek için sürekli kendini revize eden bir eğitim alt yapısına devamlı bir israf da eşlik etmektedir. Sonuç olarak kişi kendisini olabildiğince başarılı bir şekilde pazarlamak için lise yıllarından emekliliğine kadar olan sürede daimî bir sertifikalanma hali yaşamaktadır. Sertifikalar, kurumlar, alanlar değişmekte ancak piyasa açısından geçerlilik geçerliliği/ölçütü değişmemektedir.

Bunun dışında yapılan işlerin, mesleklerin, görevlerin proje bazlı hale gelişi; emeğin ölçütünü ‘çalışılan süre’ olmaktan çıkarıp ‘yapılan/tamamlanan işe’ doğru kaydırmaktadır. Çalışma hayatında kutsanan ‘sonuç odaklılık’, nicel göstergelere bağlı yaklaşım bünyesinde bu tür haksızlığı da taşımaktadır.

AR-GE çalışmaları da temel, toplumsal fayda esaslı konulara odaklanmak yerine derhal piyasaya sürülecek konulara odaklanmaktadır. Böylece gelişimin kendisi bizzat AR-GE illüzyonuyla ortadan kaldırılmaktadır.

Yaklaşım, nesneyi ve sonucu değiştirir. İnsanlığın tüm imkanları şirketler tarafından ziyan edilmektedir.

Çalışma hayatında göze çarpan bir diğer olgu çalışanların kendilerini sürekli geliştirmeleri beklenirken aynı zamanda işin standartlaşarak taşeronlaşmanın kolaylaşmasıdır.[5] Bu nedenle dünyanın en büyük şirketleri arasında çeşitli uzmanlık alanlarında taşeronluk ‘hizmeti’ veren şirketler yer almaktadır. Bununla birlikte işin dijitalleşmesi çalışanlar üzerinde ‘küresel yedek işgücü’ baskısı oluşturmaktadır. Standartlaşmanın taşeronlaşmanın yanında yol açtığı olumsuz sonuçlardan biri de ‘hizmet kalitesinde’ bir artış sağladığına yönelik algıdır. ‘Hizmet kalitesi’ ölçütü müşterilerin en küçük hoşluğunun işçilerin hak kayıplarına ve çevre tahribatına rağmen daha önemli olduğu düzenin temel göstergelerinden biridir.

Çalışmayı Tavsiye Ederken…

Çalışmanın içerdiği eksikliklerden biri incelediği alanın (teknoloji) devingenliği karşısında makalelerin eski kalma riskini taşıyan tarihlere sahip olmasıdır. Elbette bu makaleler teknoloji-emek-toplum konusu hakkında temel, doğrultu olarak güncelliğini uzun süre koruyacaklardır fakat teknolojinin çalışma hayatında yol açtığı yeni görünümler, biçimler konusunda geçerliliği konusunda bir çekinceye yol açması da muhtemeldir. Çünkü istatistiki bilgilere dayanılarak yapılan bazı çıkarımlar mevcuttur. Kitap bu haliyle deneme-araştırma/inceleme arasında gidip gelmektedir.

Ancak yine de çalışma hakkında ve bu yazıda çalışmadan hareketle-bağımsız yapılan çıkarımları anlamlı bir bağlama yerleştirmesi adına toparlayıcı bir değerlendirme adına şunu söyleyebiliriz; yalnız kitabı değil yazarın aşağıda yer alan motivasyonunu da tüm İleri Kitap okurlarına tavsiye ederiz:

“İşte bunlar 21. yüzyılda emeğin sermayeyle yüzleştiği yeni görünümün özelliklerinden bazıları. Umarım bu derlemedeki denemeler bu ilişkinin daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunmakla kalmayıp aynı zamanda emeğin, bunu yönlendirme yeteneğini geliştirebilecek birtakım yollar ve farklı varış noktalarına doğru yeni rotalar gösterebilir.” (s.29)

[1] Burada akla ilk gelen örnekler olarak ‘Premium üyelik’, lisanslı dijital ürün/araç, telifli içerik/bilgi, dijital çöpçatanlık, serbest çalışanları işverenlerle buluşturan dijital platformlar, iş bulma, herhangi bir sektörde fiyat karşılaştırma siteleri ve araba paylaşım uygulamaları verilebilir. ‘Bunalımları yeni metalar yaratarak atlatma’ ve ‘özgün tüketim biçimleri’ konusunda daha ilginç ve ‘büyük’ bir örnek verebiliriz:

https://www.dunya.com/kose-yazisi/herkesten-yetenegine-gore/426244 - Erişim Tarihi: 30.08.2018

[2] Bu konuda önemli çalışmalar ve tanımlamalar yapılmıştır (bknz prekarya) ancak bu çalışmanın nesnesini ayrıksı olarak yalnızca nitelikli-beyaz yakalı işçi değil sosyal medya platformları kullanıcıları oluşturmaktadır. 

[3] Türkçede herkes bu bilgiye tanıklık etmiştir. Bu nedenle farklı bir örnek olması adına İngilizceden örnek vermek gerekirse akla ilk gelen örnekler olarak şunları sıralayabiliriz: Schmidt, Smith, Herrero ya da Lefebvre soyadını taşıyanların atalarında demir işçileri; Wainwright, Wagner, Carter soyadını taşıyanlarda arabacı; Muller soyadını taşıyanlarda değirmenci, Boulanger soyadını taşıyanlarda fırıncı; Guerrero soyadını taşıyanlarda asker; Potter soyadını taşıyanlarda çömlekçi; Butcher soyadını taşıyanlarda kasap; Cooper soyadını taşıyanlarda fıçıcı; Carpenter soyadını taşıyanlarda marangoz; Fisher soyadını taşıyanlarda balıkçı; Shepherd soyadını taşıyanlarda çoban; Cook soyadını taşıyanlarda aşçı mesleği hikayesi bulmak oldukça olasıdır.

[4] s.46

[5] ‘Çağrımerkezileşme’ taşeronlaşma sürecinin bir diğer biçimidir. İlgili sektördeki olabilecek tüm ‘hizmet’ çağrı merkezi çalışanları vasıtasıyla verilerek şirketin ticari bir mekân kullanmasından kaynaklanacak potansiyel giderlerinden kurtulmasını sağlamaktadır. Ayrıca işin sadeleşmesi de uzman, çalışan çeşitliliğine duyulan ihtiyacı dolayısıyla gideri de azaltmaktadır.

Vitrin: Yeni çıkanlar

Ekonomik krizin derinden hissedildiği şu günlerde kimi yayınevleri ayakta kalma mücadelesini sürdürürken bir yandan da nitelikli eserleri kitapseverlerle buluşturmaya devam ediyor. Farklı kategorilerden kitapların yer aldığı listemize göz atmanızda fayda var. Takipçilerimiz için hazırladığımız listemizde çocukları da unutmadık. Keyifli okumalar…

İleri Kitap

ORMANDAN ÇIKIŞ - BRENT WILLIAMS

Yazar, avukat ve hak savunucusu Brent Williams ile dünyaca ünlü çizer Korkut Öztekin’in imzasını taşıyan Ormandan Çıkış, modern çağın en önemli sorunlarından biri olan depresyon üzerine cesaret ve ümit dolu bir grafik roman.

Ormandan Çıkış, Brent Williams’ın bizzat deneyimlediği depresyon ve kaygı bozukluğu sürecinde yaşadıklarını ve öğrendiklerini konu edinen sarsıcı bir öykü anlatıyor. RoboCop çizgi roman serisinin başçizeri Korkut Öztekin ise depresyonun insanda yarattığı “çıkış yok” hissiyatını usta işi görsellere yansıtıyor.

Geçtiğimiz nisan ayında Kendine Yardım Dalında IBPA Benjamin Franklin Ödülü Gümüş Madalya ile onurlandırılan Ormandan Çıkış, depresyondan mustarip kişilere ve onların yakınlarına rehberlik eden bilimsel içeriğiyle de farklılaşıyor.

(TANITIM BÜLTENİNDEN)

KÜNYE: Ormandan Çıkış, Brent Williams, Resimleyen: Korkut Öztekin, Çeviren: Kadir Yiğit Us, Desen Yayınları, 2018, 168 sayfa.

TABİATA GİDEN BÜTÜN YOLLAR  - ANDREA BARRETT

Andrea Barrett, National Book Award’u kazanan bu öykü kitabında, bilim insanlarının aşklarını, hırslarını ve tabiatı anlama çabalarında uğradıkları hayal kırıklıklarını anlatıyor.

Gregor Mendel’in bezelyelerle yaptığı kalıtım deneylerinin hüzünlü öyküsü, yıllar sonra bir genç kadının ruhunu ve hayatını şekillendiriyor. Bilimsel merak ile para kazanma hırsı arasında bocalayan bir genç adam, Darwin’in ve Wallace’ın seyahatlerinin izinden giderek kendi yolunu bulmaya çalışıyor. Canlı türlerini adlandırmak ve sınıflandırmakla geçen bir ömrün son demindeki Carl Linnaeus zihinsel bir sisin içinden geçmişin muhasebesini yapıyor. 18. yüzyılda göçebe kırlangıçların peşine düşerek bilimsel bir keşifte bulunan iki kadın, erkek egemen bilim camiasında kendilerine yer açmaya çalışıyor. Aşk acısıyla baş etmeye çalışan Kanadalı bir doktor, kıtlık yüzünden göç ettikleri Yeni Dünya’ya salgın hastalıkları da taşıyan İrlandalı göçmenler için çırpınırken buluyor kendini.

(TANITIM BÜLTENİNDEN)

KÜNYE: Tabiata Giden Bütün Yollar, Andrea Barret, Çeviren: Figen Bingül, Yüz Kitap Yayınevi, 2018, 256 sayfa.

AKLIN İSYANI – MARKSİST FELSEFE VE MODERN BİLİM - ALAN WOODS VE TED GRANT 

Aklın İsyanı, 20. yüzyılda bilim alanında yaşanan önemli gelişmeleri ve bilimsel keşifleri ele alarak diyalektik materyalizm teorisini bir ileri aşamaya taşıyan önemli bir yapıt olarak kabul edilir. Yaşam nasıl ortaya çıktı, matematik gerçeği yansıtır mı, akıl bir makine mi, dinozorlar neden yok oldu?.. Bunlar geçtiğimiz yüzyılın olduğu kadar şimdinin de/bu yüzyılın da “büyük” soruları… Yazarlar, Marx ve Engels’in doğaya, topluma ve bilime hükmeden kanunların birliğini savunan diyalektik materyalizmini modern bilimin ışığında ele alıyor.

(TANITIM BÜLTENİNDEN)

KÜNYE: Aklın İsyanı – Marksist Felsefe ve Modern Bilim, Alan Woods ve Ted Grant, Çeviren: Ufuk Demirsoy, Ömer Gemici, Yordam Kitap, 2018, 480 sayfa.

İSKANDİNAV MİTOLOJİSİ – NEIL GAIMAN

İskandinav Mitolojisi’nde yazar mühim İskandinav tanrılarını tasavvur ederken mitlerin aslına sadık kalıyor: Odin, Yüceler Yücesi, bilge, cüretkâr ve kurnaz. Thor, Odin’in oğlu, muazzam kudretine rağmen tanrıların en bilgesi olduğu söylenemez. Ve Loki, Odin’in kan kardeşi, oyunbaz ve önünde kimsenin duramadığı bir düzenbaz.
 
Gaiman, eski çağa ait bu hikâyeleri tıpkı bir romancı gibi ele alıyor; hikâyeler efsanevi dokuz âlemin yaratılışından başlıyor ve tanrıların, cücelerin, devlerin maceralarıyla devam ediyor. Thor’un çekicinin nasıl çalındığından, içenlere şairane ilhamlar veren bal şarabının kaynağının ne olduğuna kadar pek çok mit Gaiman’ın nüktedan cümleleriyle yeniden hayat buluyor. En nihayetinde her şey tanrıların alacakaranlığında doruğa çıkıyor: Ragnarök’te…

(TANITIM BÜLTENİNDEN)

KÜNYE: İskandinav Mitolojisi, Neil Gaiman, Çeviren: Alican Saygı Ortanca, İthaki Yayınları, 2018, 312 sayfa.

NASIL YAŞIYORUZ VE NASIL YAŞAYABİLİRİZ? - WILLIAM MORRIS

Delidolu'nun "Ne Yapmalı?" adlı kurmaca dışı kitaplar dizisinin yeni kitabı Nasıl Yaşıyoruz ve Nasıl Yaşayabiliriz?, görsel sanatlar ve tasarım tarihinin en etkili isimlerinden biri olan William Morris’in daha iyi bir dünya hayalini okurlarla buluşturan antikapitalist bir manifesto. 

Aslında bir konuşma metni olan ve ilk kez 1887 yılında yazıya dökülen Nasıl Yaşıyoruz ve Nasıl Yaşayabiliriz?, sanat, toplum, ekonomi üzerine analizler ve gündelik yaşamdan örneklerle kapsamlı bir kapitalizm eleştirisi sunuyor. 

Uluslararası çalışmalarıyla adından övgüyle bahsettiren illüstratör ve akademisyen Korkut Öztekin’in farklı teknikleri bir araya getirerek resimlediği Nasıl Yaşıyoruz ve Nasıl Yaşayabiliriz?, günümüzün tüketim ve rekabet odaklı kapitalist düzenini alt etmenin tek yolu olarak sınıf devrimine işaret ediyor.

(TANITIM BÜLTENİNDEN)

KÜNYE: Nasıl Yaşıyoruz ve Nasıl Yaşayabiliriz?, William Morris, Resimleyen: Korkut Öztekin, Çeviren: Altuğ Akın, DeliDolu Yayınları, 2018, 48 sayfa.

HER ŞEYİ YANLIŞ ANLAYAN KEDİ - BEHİÇ AK

Behiç Ak, çocukların zengin içdünyalarını, yaşam sınırlarını genişletme isteklerini ve meraklı hallerini yansıttığı çocuk romanlarına bir yenisini ekledi. Yazıp resimlediği kitaplarında, İstanbul'un kedilerini, insanlarını ve mekânlarını eşsiz bir kurguyla bir araya getiren sanatçı, bu kez okurlarını Anadolu'da nostaljik bir çevreye, eski bir eve davet ediyor. Bir ev kedisinin hınzır zihninden, insanların ve hayvanların paylaştığı yaşam alanlarını ironik tasvirlerle ustaca donatıyor. Canlılararası iletişimin mutlaklığına ve "bir arada yaşayabiliriz" duygusuna göz kırpan bir roman.

(TANITIM BÜLTENİNDEN)

KÜNYE: Her Şeyi Yanlış Anlayan Kedi, Behiç Ak, Günışığı Kitaplığı, 2018, 196 sayfa.

Farklı bir çocuğun hikayesi...

Bir çocuğun en çok isteyeceği şeylerden biri arkadaş edinmek ve beraberce çılgınlar gibi oyun oynamaktır. Evet, biliyorum artık tablet, cep telefonu, playstation gibi teknolojik aletler (oyuncak adını vermek istemiyorum, zira değiller) istek sıralamasında başları zorluyor. Ama üniversitede derslerimde öğrenip, daha sonra iş hayatımda çevremde gözlemleyerek pekiştirdiğim, çocuk psikolojisine dair en önemli bilgi şu olmuştur; çocukluktaki en, hatta tek önemli iş oyun oynamaktır ve bunu taçlandıracak ayrıntı da tercihen yaşıt olan arkadaşlardır.

Perge Dündar

Mortina vücudunun parçalarını istediği zaman bedeninden ayırabiliyordu. Tıpkı bir kukla gibi! Ne de olsa Mortina bir zombiydi, zombi bir kız çocuğu.

Çınar Yayınları’ndan çıkmış olan şimdilik iki kitaplık (devamı gelecek gibi hissettim) bir serinin karakteri de arkadaş özlemi çeken bir çocuk. Kitapların ismini de oluşturan Mortina isimli bu kız, normal(aslında bu da yanlış bir tanımlama ama mecburen kullandım artık) bir çocuk değil, bir zombi. Gel gör ki, normal, anormal, zombi, vampir, engelli, engelsiz vb. her çocuk gibi Mortina da arkadaşları olsun, onlarla oynayabilsin istiyor.

Mortina’nın en çok istediği şey ona yasaklanmıştı: Kasabanın çocuklarıyla arkadaş olmak ve onlarla oynamak.

Çürükoğlu villasında teyzesi Ruhiye ile birlikte yaşayan Mortina, bir sürü boş odada ve kocaman bir bahçede dilediği gibi oynayabiliyordu ama bir şey eksik kalıyordu hep; oyununa ortak olacak arkadaşlar… Tek dostu albino bir köpek olan Gamlı vardı hayatında ama yaşıtı çocukların yerini tutamıyordu işte.

Ruhiye teyze kasabalıların kendisini ve Mortina’yı yaşadıkları yerden kovmalarından endişe ettiği için çocuklardan ve tabi yetişkinlerden uzak durmasını tembihlemişti Mortina’ya ama o, oyunlarına katılabilmek için çocuklara yaklaşmayı her şeyden çok istemekteydi. Bir gün gizlice dinlediği çocuklardan cadılar bayramını öğrenince içinde bir umut belirdi. Acaba kostümmüş gibi kendi haliyle çıksa çocuklarla tanışıp arkadaş olabilir miydi?

Aslında animasyon sineması üzerine eğitim almış olan yazar Barbara Cantini daha sonra illüstrasyona kaymış ve tamamen bu işi yapmaya karar vermiş. Mortina serisini hem yazıp hem de resimleyen yazarın bu kitapları uluslararası ün kazanıp pek çok dile çevrilmiş.

Mortina – Gıcık Kuzen isimli devam kitapta, günün birinde Küflü Meşe villasından ziyarete gelen kuzen Dilbert ile olaylar başlar. Dilbert ukala, etrafını küçük ve yetersiz gören bir çocuktur. Mortina ondan pek hoşlanmaz ama arka arkaya meydana gelen olaylar her şeyi unutturur. Önce teyzesi Ruhiye ortadan kaybolur. Her yeri aramasına rağmen teyzesini bulamayan Mortina onun uzak akraba ziyaretine gittiğini düşünmek zorunda kalır şüpheyle de olsa. Bu arada kasabadan arkadaşları bir bir ziyarete gelmeye başlarlar. Havanın çok yağmurlu olmasına rağmen villaya gelişlerine şaşıran Mortina hepsinin davetiye üzerine geldiklerini öğrenince iyice kafa karışıklığı yaşar. Tam bu sırada ziyarete gelen çocuklardan biri, Teresa kayboluverir. İşler tamamen gizemli bir hal almaya başlamıştır. Acaba Mortina, Gamlı, arkadaşları ve belki Dilbert bu gizemi çözebilecek midir?

İlkokul ikinci sınıftan itibaren çocukların rahatça okuyabileceği bu iki sevimli kitap resim ve kolajla karışık hazırlanmış. Kırksekizer sayfadan oluşan bu seri çocukların gözünde büyümeyecek kalınlıkta ki bu, ilkokul yaş grubu için önemli bir konu.

Bazı ebeveynlerin zombi karaktere yaklaşımı belki tedirgince olabilir düşüncesinden hareketle; çocukların değişik tiplemelere, konulara alışmaları ve bazı kitap kahramanlarının gerçek olmayacağını öğrenmeleri için Mortina’nın uygun olabileceğini belirtmek isterim.

Çocuklarınıza oyun kurmayı ve oynamayı öğretmenizi, arkadaş edinmeleri için onları cesaretlendirmenizi tavsiye ederken bu kitapları okumalarının da eğlenceli olacağını söylemek isterim.

Oyunun, arkadaşlığın gücü çocuklarımızın ve tabii bizim hep yanımızda olsun…

Kitabın Adı: Mortina

Yayınevi / Marka: Çınar Yayınları

Yazar: Barbara Cantini

Sayfa Sayısı: 48

Baskı Sayısı: 1. Basım

İlk Baskı Yılı: 2018

Bütünsel bir dedektiflik macerası: Dirk Gently’nin Holistik Dedektiflik Bürosu

İki kitaptan oluşan Dirk Gently Serisi, 2016 yılında BBC tarafından ekrana uyarlandı. Birebir aynı olmasa da dizisinin de kitap kadar eğlenceli olduğu söylenebilir. Bugüne kadar yapılan baskılarında “holistik” yerine “kutsal” kelimesi kullanılmıştır ve bu yanlış bir çeviridir, esasında İngilizcedeki “holistic” kelimesi “bütünsel” anlamına gelmektedir. Peki kimdir insanlar tarafından “olağanüstü olaylar zinciri” diye tarif edilen bu “kötü şöhretli” dedektifimiz?

Rojda Bakan

Otostopçunun Galaksi Rehberi’nin yazarı ve Doctor Who’nun yapımcılığını ve senaristliğini yapan bilimkurgu yazarı Douglas Adams’ın bir diğer kitabı Dirk Gently’nin Holistik Dedektiflik Bürosu geçtiğimiz günlerde Alfa Yayıncılık etiketiyle raflarda yerini aldı. Çoğunlukla Otostopçunun Galaksi Rehberi kitabıyla tanınan Britanyalı yazarın eserlerinde zekice yapılan esprilere, toplumsal ve felsefi mesajlara oldukça sık rastlıyoruz. Gerek mizahıyla gerek göndermeleriyle yeni bir bakış açısı kazandıran yazarımız adını duyurduğu günden bugüne genç yaştaki bilimkurgu ve fantastik okurlarının gözdesi olmuş durumda.

İki kitaptan oluşan Dirk Gently Serisi, 2016 yılında BBC tarafından ekrana uyarlandı. Birebir aynı olmasa da dizisinin de kitap kadar eğlenceli olduğu söylenebilir. Bugüne kadar yapılan baskılarında “holistik” yerine “kutsal” kelimesi kullanılmıştır ve bu yanlış bir çeviridir, esasında İngilizcedeki “holistic” kelimesi “bütünsel” anlamına gelmektedir. Peki kimdir insanlar tarafından “olağanüstü olaylar zinciri” diye tarif edilen bu “kötü şöhretli” dedektifimiz?

İngiltere’nin Cambridge şehrinde geçen hikâyenin baş karakteri Dirk Gently beş parasız, arkadaşları tarafından -her ne kadar reddetse de-psişik güçleri olduğuna inanılan ve bu durumu, çıkacağını düşündüğü sınav sorularını satarak fırsata çeviren bir üçkağıtçı. Oysa onun tek yaptığı, tembel olmasına karşın eski sınav kağıtları üzerine çalışıp akıllıca tahminler yaparak sonuca ulaşmaktır. Bir gün sattığı sınav kağıtlarının gerçek sınav kağıtlarıyla birebir aynı olması, Cambridge’den polis arabası içinde uzaklaştırılmasıyla sonuçlanmıştır.

Dirk Gently alıştığımız türden bir dedektif değil, Sherlock Holmes gibi ince ayrıntılara dikkat etmez, güçlü bir gözlem yeteneği yoktur. Tuhaf bir şekilde nedenini kimsenin anlayamadığı komik olayların yaşandığı tesadüflerle karşılaşır, kendini ya bir davanın içinde bulur ya da aldığı davada bulunması gerektiği yerde bulunur, dava ile ilişkili tanışması gereken her insanla tanışır ve türlü beceriksizliklerle davayı aydınlatır. Kendini “bütünsel dedektif” olarak tanımlar, ona göre her olayın temelde birbiriyle bağlantısı vardır ve bu bağlantıların gizemini herkesten önce o çözmelidir. İşte bu yüzden Dirk Gently’nin dedektiflik bürosu “holistik” yani “bütünsel”dir. Ayrıca dedektifimiz soruları yalnızca yanıtlarını bildiğinde sormayı seviyor ve onun dedektiflik anlayışında imkânsız diye bir şey yoktur. 

“Sherlock Holmes, bir kez imkânsız olanı elediğinizde geriye kalan, ne kadar ihtimal dışı da olsa, aradığınız çözüm olacaktır demişti. Bununla birlikte ben imkânsızı elemek istemiyorum.”

Kitabın başında yeryüzündeki dört milyar yıl boyunca Dünya’yı doldurmaya çalışan ve mühendislik hatası sonucu gezegende yaşamın başlamasına sebep olan varlıkların gezegene gönderdiği Elektronik Keşiş ile ve Gordon Way’in gizemli ölümüyle başlayan hadiseler, Kolej yemeğinde ortaya çıkan iki yüz yıllık Yunan çömleğinin içinden gümüş tuzluk çıkmasının ardındaki gizemli hokkabazlık, banyoda birdenbire beliren bir at, bilgisayarcı Richard’ın apartmanında merdivene sıkışan bir kanepe, ansızın ortaya çıkan hayaletler hepimizi günümüzden gezegenin varoluşuna dek uzanan bir zaman yolculuğuna çıkarıyor ve bizi galaksiler arası eksantrik karakterlerle tanıştırıyor.

Douglas Adams, felsefi alt yapıya ve eğlenceli üsluba sahip kitabında bilimsel verilerden de faydalanarak bizleri benzersiz bir serüvene çıkarıyor. Kitapta yaşanan olaylar düzensizce işleniyor ve kitap bitene kadar hangi olayların birbiriyle bağlantılı olduğu bilmecesini çözmek de okura bırakılıyor.

KÜNYE: Dirk Gently’nin Holistik Dedektiflik Bürosu, Douglas Adams, Çevirmen: İrem Kutluk, Alfa Yayıncılık, 2018, 336 Sayfa.
 

Bir kedi olsaydınız ne yapardınız?

Yazar, bir kediyle empati kurma metaforuyla çocuklara arkadaşlığın her zaman aynı şeyleri yapmak ve aynı oyunları oynamaktan ibaret olmadığını gösteriyor.

Merve Sucu

Ben bir kedi olsaydım kitapların arasında mır mır mırlardım herhalde. Çocuk kitaplarının üzerinde dolaşır, kitap seçen çocukları seyrederdim. Bir kedi değilim ama yine de kitapların arasında dolaşmaktan kendimi alamıyorum. Bu keyifli hikâyeyi de böyle bir anda keşfettim. Hikâyemizin kahramanları olan iki yakın arkadaş oyun oynarken biri diğerine “Bir kedi olsaydın ne yapardın?” diye soruyor ve kedi olma oyunu başlıyor: “Eğer bir kedi olsaydım… Tatilde seninle deniz kıyısına gelmektense, çatılarda güneşlenmeyi yeğlerdim. Balonla ya da su tabancasıyla değil, yün yumağıyla oynamak isterdim… Ama ben bir kedi de olsam, değişmeyen tek bir şey olurdu: Yine senin arkadaşın olurdum!” 

KEDİ OLMA METAFORU

Çocuk edebiyatında farklılıklar hakkında çok fazla kitap örneği görüyoruz ama kişisel beğenilerin ve zevklerin çeşitliliğine dair bir kitaba ilk kez rastlıyorum. Yazar, çocuk kahramanına bir kediyle empati kurdurarak farklı insanların (ve hayvanların) farklı zevklerinin olduğuna dikkat çekiyor. Çocuklar akranları onlara “hayır” deyince çok bozuluyorlar. Aynı şeyleri yapmak istemeyince “en iyi arkadaş” ilişkileri hemen sekteye uğrayacak sanıyorlar. “Arkadaşım artık benim en iyi arkadaşım değil. Ben birlikte resim yapalım diyorum ama o yapmıyor. Sürekli saklambaç oynamak istiyor!” diyen bir çocuğa yakından bakalım mesela. Evet, arkadaşı resim yapmak istemiyor çünkü saklambaç oynamaktan daha çok hoşlanıyor tıpkı onun da resim yapmaktan daha çok hoşlanması gibi. Kişisel farklılıklar temasını işleyen “Bir Kedi Olsaydım”, işte bu iki arkadaşı birbirleriyle hoşça vakit geçirebilmeleri için yeni çözümler üretmeye teşvik ediyor. Yazar, bir kediyle empati kurma metaforuyla çocuklara arkadaşlığın her zaman aynı şeyleri yapmak ve aynı oyunları oynamaktan ibaret olmadığını gösteriyor. Hikâye aynı zamanda yetişkinlerin de çocuklarla empati kurması için ortam yaratıyor. Kahramanımız kedi, arkadaşının ona sevgisini göstermesi için boynuna kurdele takmasını değil, göbeğini gıdıklamasını istiyor! Tıpkı oyuncak seven bir çocuğun kendisine kıyafet yerine oyuncak hediye edilmesini tercih etmesi gibi. 

ÇOCUKLARA KİTAP OKUMAK

Çocuklar, hikâyelerdeki kafiyeli anlatımdan, tekrar eden cümlelerden ve beğendikleri hikâyeyi defalarca okutarak ezberlemeye çalışmaktan keyif alırlar. “Bir Kedi Olsaydım” da yalın dili ve akıcı anlatımıyla okul öncesi çocukların defalarca dinlemek isteyeceği bir hikâyeye benziyor. Çocuklara bu türden anlamlı ve yalın hikâyeleri okumak onların konuşma, anlatılanları anlama, muhakeme kurma, fikir üretme ve sorun çözme becerilerinin gelişimine de destek oluyor. 

GÖRSEL OKUMALAR

Anna Llenas, karton, iplik, gazete kâğıdı gibi malzemelerle yaptığı kolajlarla bizlere bambaşka bir illüstrasyon örneği sunmuş. Karakteristik çizimleri ve gölgelendirmeleriyle hikâyeye rengarenk bir mekân yaratmış. Hikâyede bahsedilmeyen farklı hayvan çizimleriyle çocukların görsel okuma yapmalarına imkân sağlamış. Görsel zeka insan beyninin ilk dili gibidir. Çocuklar okuma yazmaya geçmeden önce görsel olarak kitap okurlar. Hikâyedeki olayların resimlerle anlatılması çocukların çok hoşuna gidecek, çizimlerde yakaladıkları detaylarla yeni hikâyeler anlatabilecekler.  
Çocukları nitelikli kitaplarla erken yaşta ne kadar sık buluşturabilirsek zihinsel ve duygusal gelişimlerine de o denli destek olabiliriz. İyi okumalar! 

KÜNYE: Bir Kedi Olsaydım, Paloma Sánchez Ibarzábal, Nesin Yayınevi, 2018, 32 Sayfa

Aidiyet peşinde: 'Sessizliğe hayranlık'

“Sessizliğe Hayranlık” ülkesini terk etmek zorunda kalan bir adamın hikâyesi olduğu kadar onunla aynı kaderi paylaşan pek çok göçmenin de hikâyesi. Öteki olmak ve bu yüzden kendini kabullendirmek zorunda kalmak…

Gökçesu Özgül

Abdulrazak Gurnah için post-kolonyal edebiyatın önemli temsilcilerinden demek yanlış olmaz. O tıpkı eserlerinde çizdiği karakterler gibi ülkesini terk ederek İngiltere’ye gelmiş bir yazar. İlk kez 1996 yılında yayımlanan “Sessizliğe Hayranlık” 2018 yılının Haziran ayında İletişim Yayınları tarafından ülkemiz okuyucularıyla buluşturuldu. “Sessizliğe Hayranlık” ve geçtiğimiz sene raflarda yerini alan “Son Hediye” nehir roman olma özelliği taşımaktadır. “Son Hediye”nin ana karakteri Abbas ile “Sessizliğe Hayranlık”taki anlatıcı baba oğuldurlar. Bu iki insan birbirlerini hiç tanımasalar da hikâyeleri pek çok yerde ortaklaşır.

Romanın sessiz anlatıcısı İngiltere’ye göç ederek gelmiş kırklı yaşlarının başında bir öğretmendir. Hep “gerçekleştirilememiş insan” olarak tarif ettiği kendisinden de memnun değildir; akademik hayatına devam etmemiş, öğretmen olmakla yetinmiştir. Ona “anlatıcı” dememizin sebebi roman boyunca adını söylememesi, kimsenin ona adıyla hitap etmemesidir; kimliği eksiktir sanki. Karısı Emma ve kızı Amelia ile yaşayan bu adam göğsündeki ağrılar üzerine, doktorunun tabiriyle “kalbinin haşat olduğunu” öğrenir. Belki de bu sebeple, yıllar sonra İngiltere’ye geldiğinden beri hiç dönmediği ülkesi Zanzibar’ı, ailesini ziyaret eder. Bu ziyaret kendi geçmişine yaptığına arkeolojik bir kazıdır aynı zamanda. Ülkesine giderken valizine bir sırrı da koyar anlatıcı; ailesine Emma ve Amelia’dan hiç bahsetmemiştir. Aslında sakladığı tek sır bir aile kurmuş olması değildir; kurduğu ailesinden de içinde doğduğu aileyi saklamıştır. Anlatıcı bu iki sır arasında yeni bir hayat inşa etmiştir kendisine. Emma’dan hangi gerekçe ile ailesine ait gerçekleri sakladığı belirsizdir, muhtemelen yeni bir başlangıç yapma imkânı ve yabancı oluşunun ilgi çekiciliğinin yarattığı etki cazip gelmiştir. Tek bildiği geçmişini yeniden kurguladığı, kendi hikâyesini baştan yazdığıdır; “Neden bazı şeyleri saklamaya başladığımı, bazılarını değiştirdiğimi, bu kadar kapsamlı bir şekilde uydurduğumu tam bilmiyorum. Belki tarihimi kendim için temize çekmek istiyordum, benim hakkımdaki tanımına uymak, gönülsüzce yüklendiğim bir geçmiştense kendi seçimime yakın bir geçmiş kurmak…” Olmayan bir baba, bir dayı, yaşanmamış bir hayat anlatır Emma’ya.

Zanzibar; muhaliflerin tutuklandığı, öğrencilerin siyasetten uzak tutulduğu, sokağa çıkma yasaklarının, sınır dışı etmelerin kol gezdiği bir dönemde terk ettiği ve artık hükümet değiştiği için gidebildiği vatanı. Zanzibar’a dönmesi ile yüzleşilmesi gereken ne varsa bir bir karşısına çıkmaya başlar. Önce annesinden babasına ait gerçekleri öğrenir, ardından da kendi hikâyesinin içinde nasıl yalnızlaştığını, annesinin ondan nasıl uzaklaşıp yeni düzenine kapıldığını anımsar. Tam da bu sebeplerle çocukluk yıllarında da yaşadığı eve ve aileye ne denli aittir bilinmez.

Misafirliği süresince, Zanzibar’ın politik ve sosyal koşullarının dönüşüp dönüşmediğini, yeni düzeni gözlemleme fırsatı da bulacaktır. Ailesi evlenip Zanzibar’da kalmasını ister, hatta ona evlenmek için bir eş adayı bile tayin ederler. Bu sırada bir projede çalışmak için teklif de alır. Ancak bunların hiçbiri kabul edilebilir değildir zira o uzun süreden beri başka bir hayatın, başka bir yerin insanıdır. Zamanla etrafındakiler de bunun farkına varırlar. Onlardan gizli kurduğu aileyi öğrenen annesi oğlunu unutmaya karar verir, temas ettiği insanlar onu kendi halkına yabancılaşmakla suçlarlar. Gitmemiş, kaybolmuştur onlar için; babası gibi. Kötü olan yaşamını sürdürdüğü yere ne kadar ait olduğunu da bilmemesidir. Hayatını paylaştığı kadın ondan uzaklaşmaya başlamıştır, kızı tarafından beğenilmez, aciz biri olarak kabul edilir. Bundan sonra kimin zihninde var olacaktır?

“Sessizliğe Hayranlık” ülkesini terk etmek zorunda kalan bir adamın hikâyesi olduğu kadar onunla aynı kaderi paylaşan pek çok göçmenin de hikâyesi. Öteki olmak ve bu yüzden kendini kabullendirmek zorunda kalmak… İster Zanzibar’dan ister Hindistan’dan gelmiş olsun; sevgilisinin ailesi ile tanışırken, doktor muayenesinde, iş yerinde, pasaport kontrolünde ve hatta kendi kanından olan insanlar tarafından zımnen ya da alenen, ayrımcılığın her türlüsüne maruz bırakılmak. “Persona non grata” olmanın ete kemiğe bürünmüş hali.

Ele aldığı kavramların hepsine yakından bakarken hem terk edilen hem de sığınılan yere de olabildiğince tarafsız yaklaşıyor Gurnah. Yer yer sınıf tartışmalarını, Zanzibar’ın siyasi tarihini de olay örgüsünün dokusuna işlediğini görüyoruz. Acının bir nesilden diğerine aktarıldığı, insanın içine işleyen bu hikâyede bizi karanlık, kasvetli bir sonla baş başa bırakırken, yeniden kurmayı, kederde ortaklaşmanın yarattığı teselliyi karşımıza çıkararak ufak da olsa bir yeni başlangıç kapısı açmayı ihmal etmiyor yazar.

KÜNYE : Sessizliğe Hayranlık, Abdulrazak Gurnah, İletişim Yayınları, 2018, 249 Sayfa.

Özlem Akıncı: Bugün toplumda faşizm varsa aile içinde de var

Özlem Akıncı ile geçtiğimiz aylarda okurla buluşan ikinci öykü kitabı Deniz Bize İyi Gelecek ve edebiyat üzerine konuştuk.

Söyleşi: Dilek Yılmaz

Öykülerde aile hâlleri hâkim. Yakınlık’ta ”Aramıza çöken yük ağır, sır soğuk. Ne çok şey vardı yakınımızda olmasına rağmen habersiz yaşadığımız,” diyorsun. Bir Tomris Vardı’da teyzeyi rolünden sıyıran arkadaş gibiliği vurgusu, “Değil mi ki öğrenmişim, aileler ilişkiyi kemirir,” ifadesiyle pekişiyor. Neredeyse bütün öykülere irili ufaklı yansıyan uzaklık hâli, dar çevre içi ilişkilerle aktarılmış. Yakınlık meselesini neden böyle bir alan içinde anlattığını biraz açar mısın?

Uzağı görüyoruz da yakını pek göremiyoruz sanki. Aslında dünyadaki her şey birbirinin tekrarı ve çoğalması üstüne kurulu. Yani benzer yapıda hücreden oluşuyoruz gibi; bitkiler, hayvanlar, masalar, arabalar. Ama sonuçta öz aynı. İlişkiler de böyle. Birey, aile ve toplum. En yakınımızdakilerle olan, hatta buna kendi kendimizle olan ilişkimiz de dâhil, içinde dünyanın büyük sorunlarının yansımaları var. İlk öyküde mesela, Güneş eğer annesinin evlenmek için seçtiği adama karşı hoşgörüsüz davranıyorsa bu durum onu eşiyle de ikiyüzlü bir ilişkiye oturtuyor ama farkında değil, bu tutum çoğalarak toplumun büyük sorunlarına neden oluyor. Sonra da tam tersi bir akış bu tutumu besliyor, içinde büyüdüğü toplum zaten hoşgörüsüz ve ikiyüzlüye dönüşüyor ve kendine benzer bireyler üretiyor gibi. Böylece biz sorunu hep dışarda, uzakta görüyoruz. Oysa yakına bakmak için gözümüzü açmalıyız. Eğer bugün toplumda faşizm varsa aile içinde de faşizm olduğu için var; onu görebilmeli, gösterebilmeliyiz. Aile içindeki dürüst olmayan ilişkiler, birbirini anlayamama, anlatamama hâli gibi, hatta kendini. Senin Gözün’de - ben çok seviyorum o öyküyü- karakter yabancı bir ülkede tek başına kaldığında tüm önyargıları hücum ediyor, önyargı kapanına o kadar hapsolmuş ki öbür olasılıkları göremiyor bile. Yani öykü bir kadının yalnızlık korkusu değil, yabancılaşması değil, bugün hepimize sirayet etmiş olan kendimize benzemeyene karşı duyduğumuz korku. Keşke bunu kendisinde görebilse. Madem ki kendi dar çevremizde büyük sorunların izdüşümü var, o halde yakın ilişkiler görmek isteyen için büyük bir hazine değil mi.

Başkalarına sorulmak istenen sorulardan vazgeçtiği gibi, karakterin kendi kendine sormaktan vazgeçtiği hâller de var. Bunun yanında, yola bir kere çıktıktan sonra yaşanan değişimi de çoğunlukla kabul ediyorlar. Eyleme geçmekten alıkoyan yüzleşme korkusu mu? Tam bu noktada; Sonra Derya’da geçen, ‘ne sanıyorduk ki cesareti?’ sözü üzerinden cesaret meselesini de sormak isterim. Karakterlerin çoğunlukla olduğu durumda kalma tercihlerine dair ne söylemek istersin; zamanla, geç kalma meselesiyle de uğraşan metinler bir yandan.

Eyleme geçemiyorlar çünkü ya içinde bulundukları durumu analiz edemiyorlar yani sorunu tanımlayamıyorlar, dolayısıyla ne yapacaklarını bilmiyorlar ya da sorunu tanımlıyor ama değişimin getireceği bedeli ödemek istemiyorlar. Mesela Otel öyküsünde, çoktan seçtiği yolun hatalı olduğunu görüyor aslında karakter, neyi kaçırdığını, neyin değişmesi gerektiğini. Anahtarı uzatıyor adam, alamıyor. O karakterin sorunu vazgeçemediği konformizm. Bunu biz okur olarak dışardan görüyoruz. Karakter yüzleşmek istemiyor. Rahat hayatını bırakamadığı için kendi yoluna gidemiyor. Sonra Derya’da da öyle, değişmek istemiyor çünkü başlangıçlar zorluklarla doludur. Derya’yı durduran sebep bu. Tomris iki öyküde geçiyor. Aslında kalıplardan sıyrılmış bir karakter, aşkı tek başına yaşayabilen, güçlü birisi o. Tekdüze şeylere alıştığımız zaman, örneğin işimizden, eşimizden memnun olmasak bile alıştık gidiyor işte der, kendimizi kandırırız. Evimizi bile değiştiremeyiz. Güçtür. Sonra Derya’daki gibi iki büklüm sığabildiğimiz, çıkışı göremediğimiz bir mağarayı katetmek gerekir. Onu göze alıp alamamak bir kere büyük bir mesele. Bu korku değil. Derya korkmuyor ama cesaret de etmiyor. Öbür kadınlar denemiyorlar bile. Annelerden biri yanındaki kızına denetmiyor bile. Bu bir seçim. İstediğin hayatı yaşamak için eyleme geçmek şart. Herkes için güzel bir pazar’daki Sim de acısına tutunuyor, değişime direniyor, yasından çıkmak istemiyor. Örtülü Dinamikler’deyse sadece sezinliyor, karakterlerin sorununu sadece okur görebiliyor. Eyleme geçseler zaten başka bir hikâyeye ya da belki romana dönüşür.

Endüstride uzun yıllar çalışmış bir mühendissin. Bir söyleşide mühendisliğini edebiyatta özellikle kullandığından bahsettiğini hatırlıyorum. İkisinin ilişkisini biraz açar mısın?

Analitik düşünme, neden-sonuç ilişkileri, çözümleme, bir yapı kurmak. Bu mühendislik, ki edebiyat da böyle bir şey. Başlama noktasıyla, bitiş noktasıyla, sürecin adımlarıyla bir öykü bir problem aslında. Elimizde neler var, hangi kuvvetler, ivmeler var. Koşullar neler. Dış etkiler, iç tepkiler. Malzeme olarak sözcüklerin dışında ne kullanabilirim de o hedefe ulaşabilirim. Malzemem ne, nasıl, sınırları neler. Sınır çizgilerini dikkatli çizmek öyküde özellikle önemli. Bir de mühendisliğin temeli sorun çıkmadan çözmektir. Bu bazen kusura da dönüşebilir tabii. Makul seviyede tutmalı. Mesela benim özel hayatıma sızmıştır risklerin azaltılması. Bunun dışında önemli olan yapış hâli benim için. Bahçecilik ya da yemek yapmak ya da yazmak. Yapış hâlinin de en temel prensibi şu ki, her ne yapıyorsanız saygı gösterme ve karşılığında onu sömürmeden beslenme, burada yaptığımızı tüketime dönüştürüp kullanmamaktan söz ediyorum, ki bu konuda konuşmayı seviyorum, saatler sürebilir, bu yüzden burada kesiyorum.

Deniz Bize İyi Gelecek, Ağaçlar Yanıyor’dan dört yıl sonra okurla buluştu. Bazı öyküleri yıla yayılan uzunca bir süreçte tamamladığını biliyorum. Öykünün artık ‘olduğu’ duygusu nasıl oluşuyor, bunu sınamak için his dışında, izlediğin belirli bir yol var mı?

His dışında bir şey yok aslında. O his de okumakla zamanla oluşuyor elbet. Bir an geliyor “tamam, bu oldu” diyorum ama soğutup geri dönünce kusurlar çıkıyor ortaya. Soğutmaktan kasıt okurun gözüyle bakabilmek. Ben ne vermek istedim, okur ne alıyor. Artık ekleyecek bir şeyim kalmayıncaya kadar bekliyorum. Ama genellikle bir içime sinmeme hâli yine de oluyor dosyayı verdikten sonra, ta ki kitap formatına dönüşüp elime alana kadar tedirgin oluyorum. Kitap çıkınca da yenisi için heyecanlanıyorum, ‘daha iyisini yapabilirim’ gücü geliyor.

Edebiyat metninin titizlikle hazırlanmış olması iltifata konu hâle geldi, bazen kapakta dahi yazım hatasıyla karşılaşılıyor. Senin her iki kitabın da bu anlamda oldukça özenli. Yayınevi bunda ne kadar etkili?

Notos bu konuda oldukça titiz, ben de onlara hatasız teslim etmeye çalışıyorum. Edebiyatın ‘içinden geçtiği gibi’ yazmak olmadığını düşünüyorum. Öyle de duygusal, okura hitap eden metinler çıkabilir tabii. Ama edebiyatın zanaat olduğuna inanıyorum. O metnin bir heykel gibi yapılması, etrafında 360 derece dönülebilmesi, dengenin her açıdan sağlanmış olması gerekir. Küçük de olsa hatalı sunmak her şeyden önce okura saygısızlıktır bana göre. Ben okurken maddi hatalarla karşılaşınca çok rahatsız oluyorum. Hele sevdiğim yayınevlerinde görünce gerçekten üzülüyorum. Özen verilmiş bir kitap okumak istiyorum.

Okunması hedefi metni oluştururken ne kadar etkili? Bir de görünürlük meselesi var, öykülerinin okurunu bulduğunu düşünüyor musun?

Yazacağım konunun ilk beni heyecanlandırması gerekiyor, yoksa yazmaktan sıkılıyorum. Sadece okurun ilgisini çekecek diye yazamam. Metin bitinceye kadar heyecanlanmalıyım. Ama bu koşul okurun önüne nitelikli bir ürün koymak için benim kendi yapabilirliğim, kalite kontrolüm bir nev’i. Yoksa okunmayı, görünmeyi istemeyen yazar var mıdır ki. Görünmek insanın temel ihtiyacı, bugünlerde abartıyor olsak da. Okurun beğenmesinin yüreklendirici bir gücü var, her şeyden önce yeni üretimler için itici bir güç. Öykülerim okuru buluyor mu? Kısıtlı bir öykü okuru var zaten. Onun dışında kitabevi sorunları, pazarlama faktörleri, sosyal medyanın etkisi. Okura ulaşmayı doğrudan etkileyen faktörler... Şuna inanıyorum ki, belki çok naif bir inanç bu ama, iyi olan hiçbir şey saklı kalmıyor, geç de olsa illa ki bir gün görülüyor.

Gerçek Hayat’tan alıntılayarak, “Eninde sonunda sınırlı sayıda duygunun etrafında dönüyor yazılan her şey. Aşağı yukarı yazılan her şey birbirine benziyor,” diyor karakter. Özlem olarak sen bu konuda ne düşünüyorsun? Son dönem güncel edebiyat metinlerine dair benzerlik eleştirisinden sıyrılmayı özellikle hedefliyor musun?

Gerçek Hayat’ta karakter bir yazar ve yazdığı romanlarda başkalarının hayatlarını kullanmanın etiğini sezinlediğinde, savunma refleksiyle verdiği bir cevap bu aslında. Ama öyle. İnsan hep aynı, hatta çağlardan bile bağımsız olarak her doğan benzer duygularla mücadele ediyor. Yazılanların benzerliğiyse güncel edebiyatın sorunu gerçekten. Dergilerde çıkan çoğu öyküyü bitiremiyorum. Ne anlattığın da, nasıl anlattığın da önemli. Edebiyat o yüzden zanaat zaten. Az önce sorduğun soruda yazmak için heyecanlanmalıyım demiştim ya, işte o heyecan burada limit belirleyici olarak gerekli. Okudukça, gezdikçe, yaşadıkça artan tecrübeyle heyecanlanma limiti yükseliyor, insan zor beğenir oluyor. Farklı yazdığımı buradan anlayabiliyorum. Eğer ben heyecanlanıyorsam bu iyidir, çünkü ben çok sayıda ve nitelikli kitaplar okuyan bir okurum, nitelikli filmler izleyen bir izleyiciyim, dünyayı tanımaya, gezebildiğim kadar yer görmeye çalışıyorum, beslenebildiğim kadar farklı medyalardan beslenmeye gayret ediyorum vs., dolayısıyla ben her şeyden önce zor beğenen bir okurum, dolayısıyla hedef alabileceğim bir limitim.

Yazmak isteyip yazmadığın, zorlayıcı bulduğun ya da asla yazmam dediğin bir şey var mı?

Bugünkü sınırlarım içinde zaten daha çok gözlemlediğim ya da tahmin edebildiğim şeyleri yazıyorum. İnsan temas ettiklerini yazmak istiyor. Yazmam dediğim, bugün için, hayvanların ağzından bir şeyi asla yazmam herhalde. Çünkü bilmiyoruz, sadece insanlaştırıyoruz. Ne gerek var o zaman, karakterini insan olarak seç. Anlatıcıyı köpek seçmekle köpeği anlatmış olmuyoruz.

Kitapta selam gönderdiğin yazarların, kendi yazarlığını kurma yolculuğunda özel bir yeri var mı, özellikle ilham aldığın metinlere birkaç örnek verebilir misin?

Pessoa’nın ve Salinger’ın adı geçiyor, ikisi de sevdiğim yazarlar, benim yazarlarım ama sevmekten çok öykü uygun olduğu için onları kullandım. İlham veren metinler döneme göre değişiyor. İlk kitabı hazırlarken Vüsat O. Bener’i dönüp dönüp okurdum. İkinciyi yazarken David Constantine’i dönüp dönüp okudum. Onat Kutlar’ı dönüp dönüp okurum. Ama bunlar değişir. Duyguma, o dönemdeki yazma gelişimime göre değişiyor.

Özellikle yolun başındakilere fikir vermesi açısından soruyorum, öykü sıralamasını neye göre yapıyorsun, editörün bu konuda müdahalesi oluyor mu?

İki kitapta da ben yaptım, olduğu hâliyle bastılar, demek ki beğendiler. En güçlü öyküyü başa koy derler ama aslında olması gereken bütün öykülerin güçlü olması, beğenmiyorsan niye araya sıkıştırıyorsun, sayfa sayısı artsın diye mi, koyma o zaman kitaba, bu bir aldatmaca. O yüzden yolun başındakiler acele etmesin kitabım basılsın diye. Geç çıksın, her öykü nitelikli olsun. E tabii elbette bir sıralama gerekli, tıpkı bir albüm çıkarır gibi. Bütünsel bir renk oluşmasına dikkat etmeliler, mesela anlatım biçimine, konularına, ritimlerine göre aralarında bir denge kurmalılar. De ki birbiri ardına ikinci tekil, ya da şimdiki zaman, doğal olarak okuru yorar. Sonuçta her öykünün bir rengi, müziği var. Evet, öznel beğeniye dayalı bir sıralama çıkabilir, olsun, istenen de bu zaten. Çıkacak sonuç özgün olmalı.

Toplumsal hayal kırıklıkları dönemlerinde sık söylenir oldu, edebiyat iyileştirir. İyi edebiyatın sağaltıcı etkisi olduğunu düşünüyor musun?

Edebiyatın içinde şifahî bir şey var kesinlikle. En azından benim için öyle. Sinemanın da öyle. Ama tam tersi hayal kırıklığına uğramanın da sebebi belki edebiyat, sinema tabii. Yumurta tavuk meselesi biraz da. Hiç kitap okumayan, ya da senede bir değersiz bir iki roman okuyan birisinin keyfini bozan şeylerle, edebiyata sığınan birisininkiler aynı değil. Gördükleri, sorunları algılayışları aynı değil ki. Bu nedenle nitelikli okurların oluşturduğu küçük bir topluluk var, çoğunluk zaten okumuyor, toplum içinde kendimizi yalnız hissediyoruz doğal olarak. Biz kitaplar aracılığıyla birbirimizi görüyoruz, öbürünün varlığını, endişelerini, fikirlerini okuyarak fark ediyoruz. Bana kalırsa bu yüzden edebiyat iyileştiriyor, yalnızlık duygumuzu hafifletiyor.

Bu noktada şunu merak ediyorum, güveni gün gün kırılan insanın içsel yolculukla kendinde yaratması muhtemel herhangi bir iyileşmenin, dış dünyada iyileşme yaşanmazken toplumsal bir karşılığından bahsedilebilir mi, bu mesafenin kapanmasında yazarın sorumluluğu yok mu?

Evet bu fena bir uçurum. Mesafe gitgide açılıyor. Doğal olarak kaçmaya başlıyorsun. Kendine kapalı bir dünya kuruyorsun. Korunma, belki de saklanma oluyor edebiyat. Sonuçta yazarla okurun arası açılıyor. Ben yazarın okura yaklaşma gibi bir sorumluluğu olduğunu düşünmüyorum. Kitaplar zaten okurdan ileride olmalıdır. Okur kitaba yetişmeli. Onu hazırlamak da okumayı öğretenlerin sorumluluğu. Çok kişi okuma bilmediğini bilmiyor. Kendini okur sanan ciddi bir kesim var ne yazık ki.

Kitap genelinde kısa süre içinde geçen, dönemi belirsiz, herhangi bir yere ait olabilecek öykülerle karşılaşıyor okur. İnsana ve kişilerarası ilişkilere dair temel meselelerin yerden ve zamandan azade oluşunu özellikle mi tercih ettin? Yazmaya başlamadan önce, öykü zihninde de yersiz ve zamansız mı oluşuyor?

Özellikle tercih ettim, çünkü insan ilişkilerinin değişmediğine ve değişmeyeceğine inanıyorum. Yani bundan elli yıl sonra dünya değişse de, insan ilişkilerindeki aynı zaaflar devam ediyor olacak. Mekân için de bu böyle. Dünyanın neresinde olursa olsun -her öykü için geçerli bu- yaşanmış olabilir. Onun için özellikle vermedim zaman ve mekân. Öykü bir yere ihtiyaç duyuyorsa ya da belirli bir zaman dilimine yayılıyorsa, onu tabii ki hesaplayarak koyuyorum. Mesela Otel öyküsünde eski zamanı şarkılarla verdim ama onun dışında öykü bir yere ihtiyaç duymuyorsa, zaman akışını anlatmam gerekmiyorsa, özellikle koymuyorum.

Şu anki duyguna göre soruyorum, öyküde mi kalacaksın?

Öykü ve novellayı seviyorum. Uzun metinlerdeki gereksiz anlatımlar beni okur olarak sıkıyor. Yoğun yazılmış metinleri seviyorum. Aslında şu anda üstünde çalıştığım iki novella var. Birinin üstünde çalışırken başka bir şey öne geçti. Paralel besleniyorlar. Hangisi yazılmaya dönüşecek göreceğiz.

KÜNYE: Deniz Bize İyi Gelecek, Özlem Akıncı, Notos, 2018, 107 Sayfa.