Vitrin: Yeni Çıkanlar

Bu haftanın yeni çıkanlar seçkisini siz sevgili okurlarımızın beğenisine sunuyoruz. İyi okumalar dileriz…

YENİ PARADİGMAYI OLUŞTURMAK - FİKRET BAŞKAYA

Mevcut kapitalist-emperyalist sistem ve onun neoliberal uygulamaları sürdürülebilir midir?

Fikret Başkaya, “sürdürülemeyeceği” kanaatinde ve Yeni Paradigmayı Oluşturmak’ı yazma amacını şöyle dile getiriyor: “Bu kitap, neden böyle olduğuna, neden bir ‘sürdürülemezlik’ durumunun ortaya çıktığına dair bir netleşme sağlama amacı taşıyor”.

Ardından, “Eğer sürdürülemeyeceğini kabul ediyorsak, radikal bir düşünce devrimine, yeni bir Rönesansa ihtiyaç var” diyen Başkaya, bu Rönesansın unsurlarını tartışmaya başlıyor.

Önce “muasır medeniyet seviyesi”, hemen peşinden de ilerleme, modernleşme, çağdaşlaşma, büyüme, kalkınma ve sürdürülebilir kalkınma kavramları enine boyuna sorgulanıyor.

“Türkiye’de yaklaşık 90 yıldır ‘muasır medeniyet seviyesinin üstüne çıkma’ şarkısı söyleniyor. Oysa üzerine çıkılması gereken ‘muasır medeniyet’, kapitalist yıkıcılıktan ve barbarlıktan başkası değil” diyen Fikret Başkaya, söz konusu “muasırlaşma” hedefiyle örtüşen “Avrupa”yı da, bir büyük sermaye ve Atlantik projesi olan Avrupa Birliği’nin bugün geldiği nokta itibarıyla ele alıyor.

“Sürdürülebilir kalkınma” kavramının oksimoron niteliğine, büyüme mitine, tarımın bugün gelip dayandığı çıkmazlara, toprağın öldürülmesine vb. değinen çalışmasında, doğayı ve canlıları yok eden “kalkınma” anlayışını bütün boyutlarıyla ortaya koyuyor Başkaya. Demokrasi, STK’lar, kültüralizm ve “Politik İslam” tartışmalarının ardından kapitalizmden çıkışın alternatiflerini, komüncü mülkiyet biçimlerini ortaya koyarak ve “Yeni bir paradigma için 12 öneri”sini paylaşarak tamamlıyor kitabını. Yine Başkaya’nın sözleriyle; “Ya geçerli paradigmadan, kapitalizmden vakitlice çıkılacak, ya da insanlığın bir geleceği olmayacak…” (Tanıtım Bülteninden)

KÜNYE: Yeni Paradigmayı Oluşturmak, Fikret Başkaya, Yordam Kitap, Kasım 2018, 352 Sayfa.

MEKTUPLARDA BİR YAŞAM - JHON STEINBECK

Dünya edebiyatına kazandırdığı başyapıtları ve politik duruşunun yanı sıra sinemadan tiyatroya kadar pek çok alanda çağının entelektüel hayatına damga vurarak ölümsüzleşmiş olan John Steinbeck’in yaşam öyküsüne ölümünün 50. yılında nadide bir tanıklık: Mektuplarda Bir Yaşam.

Durmaksızın üretmiş, altmış altı yıllık ömrüne onlarca kitap, Nobel ve Pulitzer de dahil olmak üzere sayısız ödül ve başarı sığdırmış, ancak çalışırken rahatlayabilen bu keskin aklın gündelik alışkanlıklarının başında mektup yazmak geliyordu. Kaliforniya'daki gençlik döneminden yaşamının son günlerine kadar yazmayı sürdürdüğü binlercesi arasından derlenen, hem mesleki hem de özel yaşamının dökümü niteliğindeki bu seçki, Steinbeck’in gerçek utkusunun ödüllü, otorite sahibi, göz önünde bir şöhret olmaktan ziyade yalnızca üreten yalnız bir “yazar” olmak olduğuna birincil ağızdan şahitlik ediyor.

Mektuplarda Bir Yaşam, Steinbeck’in güvendiği ve çatıştığı insanlara; edebiyat otoriteleri,eleştirmenler, ödüller, yayıncılar, kadınlar ve çocuklarla ilgili görüşlerine,dünyanın geçirdiği değişim, savaşlar ve politik gelişmeler karşısında takındığı tutuma ayna tutakla kalmıyor, yazarın kendi yaratım sürecine dair de son derece gerçekçi bir portre sunuyor. (Tanıtım Bülteninden)

KÜNYE: Mektuplarda Bir Yaşam, Jhon Steinbeck, Çevirmen: Sevim Gündüz, Sel Yayıncılık,  Aralık 2018, 493 Sayfa.

DAYANIŞMA EKONOMİLERİ - ASLIHAN AYKAÇ

Son otuz yılda sosyal bilimlerin en temel konularından biri kapitalist üretim biçiminin küreselleşmesi oldu. Farklı disiplinlerden ve disiplinlerarası perspektiflerden kaynaklanan geniş bir literatür ortaya çıktı. Bu kitabımın, benim gibi küreselleşmenin “Başka bir alternatif yok” söyleminin boğucu iklimi içinde yetişmiş bir sosyal bilimcinin “küresel” olanın dışında yeni bir alan arayışı olarak okunmasını arzu ederim.

Uzun dönemli tarihsel analizlerle sistemin kendini yenileme potansiyelini vurgulayan yazarlar dahi bugün geldiğimiz aşamada kapitalist sistemin ve sisteme dayalı uygarlığın tehlikeli belirsizliklerle karşı karşıya olduğunu öne sürüyorlar. Bu belirsizliklerin bir kısmı kapitalist üretim ağının tüm gezegene yayılmış olmasından, bu yayılmanın çevre ülkeler üzerindeki etkilerinden ve bütün bunlara eşlik eden toplumsal sonuçlardan kaynaklanmaktadır.

Dayanışma Ekonomileri, üretimde ve bölüşümde dayanışmayı odağına alan ekonomilerin ve ağların imkânlarını ve sınırlarını inceliyor. Bu bağlamda günümüzün çürüyen demokrasileri karşısında “işyeri demokrasisine” vurgu yapıyor. İş ve çalışmanın niteliğinde ortaya çıkan güncel değişimleri tartışan kitap, küresel ekonomi içinde emeğin bugünkü durumunu değerlendiriyor, dünyanın farklı yerlerinden dayanışma ekonomilerine örnekler getiriyor ve küresel ekonomiye devlet ve piyasa dışındaki alternatifleri tartışıyor. – Aslıhan Aykaç (Tanıtım Bülteninden)

KÜNYE: Dayanışma Ekonomileri, Aslıhan Aykaç , Metis Yayıncılık, Aralık 2018, 280 Sayfa.

KALAN SON GÜZEL KAĞIDIM - MARCEL PROUST

Marcel Proust tam bir mektup delisiydi. Çocukken edindiği bu alışkanlıkla, “Kayıp Zamanın İzinde”nin ciltlerini teker teker kaleme aldığı dönemlerden 1922 yılındaki ölümüne kadar, hiç durmadan binlerce mektup yazdı: Ailesine, arkadaş bildiklerine, hasım bellediklerine,üst kat komşusuna, yayıncısına, kitaplarını destekleyenlere ya da kayıtsız kalanlara...

Jérôme Picon’un derlediği ve açıklayıcı notlarla zenginleştirdiği bu seçki; zaman, üslup ve konu açısından dengeli bir dağılım sunuyor. (Tanıtım Bülteninden)

Çevirmen: Kalan Son Güzel Kağıdım, Marcel Proust, Çevirmen: Ayşecan Cengiz, Yapı Kredi Yayınları, Aralık 2018, 328 Sayfa.

PSİKANALİZ ve GÖÇ - KOLEKTİF

İstanbul Psikanaliz Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Derneği (Psike İstanbul) tarafından Boğaziçi Üniversitesi’nde geçen sene düzenlenen 11. Psikanalitik Bakışlar Sempozyumu’nda sunulmuş tebliğlerin derlendiği bu kitap, küreselleşmenin ve savaşların beraberinde getirdiği etkiler sonucunda hepimiz için günden güne daha yakıcı bir gerçeklik haline gelen göç meselesine psikanalizin hassas merceğinden nasıl bakılabileceğine dair çeşitli örnekler sunuyor. Her biri alanlarının uzmanı olan kişilerce kaleme alınmış yazılardan oluşan bu derlemede, göçün ruhsallık üzerinde doğurduğu sonuçlar sadece bireysel veya toplumsal bir düzlemde ele alınmıyor. Aynı zamanda, psikanalizin kendisine yönelik etkileri de göz önünde bulunduran düşünümsel bir çerçevede irdeleniyor. Psikanaliz ve Göç’ün, çalışmalarını psikanaliz ekseninde yürütenler ve göç üzerine düşünen herkes için faydalı bir kaynak olmasını umuyoruz. (Tanıtım Bülteninden)

“Aslında her büyük taşınma, çevrede birbirine yoğun olarak geçmiş hem insanla ilgili olan hem de olmayan bileşenleri değiştirir. Bir yerden ayrılırken sadece arkadaşlarımız ve akrabalarımızla değil, bildik olan çevreyle de bağlarımızı kaybederiz. Aynı süreç yeni bir yere geldiğimizde de böyle işler: Sadece farklı insanlarla tanışmayız, tanıdık olmayan yerlerle, iklimle ve mimariyle de karşılaşırız. İnsandaki ve insan-dışı çevredeki değişimler göç ve sürgün söz konusu olduğunda her zaman birlikte bulunurlar.” Salman Akhtar

Katkıda Bulunanlar: Nesli Keskinöz Bilen / Salman Akhtar / Sverre Varvin / Pınar Limnili Özeren / Ümit Eren Yurtsever / Yavuz Erten / Bella Habip / Melis Tanık Sivri / Nayla de Coster / Yeşim Korkut / Gökhan Oral / Saskia von Overbeck Ottino / Deniz Yükseker / Sibel Mercan / Nuray Türksoy / Sevil Kural

KÜNYE: Psikanaliz ve Göç, Kolektif, İthaki Yayınları, Aralık 2018, 304 Sayfa.

Edebi metni okumak bir gayya kuyusu mudur yoksa dünyayı gösteren bir “ayna” mıdır?

'Edebiyata dair yapılmış hiçbir başlangıç tek başına anlamlı değildir. Her metin kendinden önceki birikimin bir parçasıdır aynı zamanda. Dolayısıyla bir metni okurken nereden değerlendirmeye başlayacağımız da epey tartışmalıdır.'

Okan Karataş

Andrew Bennett ve Nicholas Royle’un “Edebiyat, Eleştiri ve Kurama Giriş” kitabı, Ayrıntı Yayınları’ndan Deniz Tekin çevirisiyle geçtiğimiz aylarda yayımlandı. Kitabın önsözünde ‘Edebiyat kuramı; edebiyat ve eleştiri okumanın zorunlu bir parçasıdır. Fakat kuram bilhassa “izm” biçimini aldığı zaman sık sık göz korkutucu, dürüst olmak gerekirse de sıkıcı olabiliyor.’ sözlerine rastlıyoruz. Ve bu sözlerin doğrultusunda kitabın en dikkat çekici yönünün bu olduğunu söyleyebiliriz. Hem kullandığı dil hem de kitabın formatı açısından yukarıda söylenenlere sadık kalan bu kitap, “izm”lerin kendisine odaklanmak yerine, edebiyatın kuramsal açıdan genel ve özel diyebileceğimiz kimi sorunlarıyla hemhal oluyor. “Yazar”, “anlatı”, “karakter” gibi edebiyatın yapısına özgü kategorilerin yanında; “eko”, “cinsel farklılık”, “mutant” gibi daha spesifik başlıklar da kitabın içinde yer alıyor. Bizse kitabı tanıtırken edebiyat açısından daha genel diyebileceğimiz başlıklar üzerinde durduk ve bu başlıklara dair tartışmaları açmaya çalıştık.

“Başlangıçlar kehanette bulunur, gelecekte olanların birer vaadi gibidirler”

Bir edebi metne bakarken ilk önce başlangıca dikkatimizi veririz çünkü ilk cümle veya cümleler bize okuduğumuz metin hakkında ön bilgi verir. Elimize aldığımız metni daha cezbedici kılar ya da beklentilerimizi daha geriye çeker. Fakat daha önemlisi belki metnin sonlanışına dair bir fikri, belki de metnin ruhuna veya manasına dair genel bir havayı okura sezdirir. Bu nedenle aslında başlangıç, gidişatla ilgili ufak bir “spoiler” niteliği taşır, kendinden sonra gelenleri kendisine bağlar. Okur, metni bitirdiğinde ise başlangıç; artık bir bütünün parçası haline gelir ve en başta oluşan sis perdesi ortadan kalkar. İlk değerlendirildiğindeki anlamın ötesine geçerek daha gelişkin bir hüviyet kazanır.

Edebiyata dair yapılmış hiçbir başlangıç tek başına anlamlı değildir. Her metin kendinden önceki birikimin bir parçasıdır aynı zamanda. Dolayısıyla bir metni okurken nereden değerlendirmeye başlayacağımız da epey tartışmalıdır:

“Kendinden önce gelen metinlerle bazı açılardan bağlantısı olmayan şiir, roman ya da oyun gerçek hiçbir dil ile uzaktan yakından alakası olmayan, sıfırdan yeni bir dil keşfetmek gibidir.”(sayfa 20)

Herhangi bir edebi metnin yeni olması, belirli bir kopuşun gerçekleştiğini bize anlatır. Ancak bu durum bize, ondan önce birikmiş bütün bir mirastan kopulduğu anlamını vermez. “Yeni” aynı anda kendinden önceki birikimin bir parçası ve onun taşıyıcısıdır. Roland Barthes’e göre de her metin, “geçmiş alıntıların yeni bir dokusudur”. Eğer böyle değerlendirecek olursak yeniliği taşıyan edebi metin, biraz eskidir veya gelenekseldir. Bu nedenle de “yeni” olan edebi yapıt, ulaşılamaz bir yerde oturan tanrı değildir. Bir nevi insanlık tarihinin içinden damıtılır ve ortaya çıktığı bağlama tanıklık eder. Böyle bakıldığında bir edebi yapıtın kiminle, nasıl ve nerede başladığı bazı açılardan belirsizdir. Kendinden önceki düşüncelerle, metinlerle ve yazarlarla bağlantı içindedir. Fakat bazı açılardansa oldukça sarihtir. Yazarda, metinde ve okurda başlar.

“Yazar namevcut bir varlıktır, hem oradadır hem orada değildir”

Bir kitabı elimize aldığımızda, ilk olarak kitabın yazarına ve ismine bakarız. En başta ilgimizi çekseler de kitabı okumaya başladıktan sonra ilgi odağımız metin haline gelir. Yalnızca metinle baş başa kalırız. Lakin bir yandan da metnin yazarını düşünmeden edemeyiz ve eğer bir edebi metinle özdeşlik kurmaya başladıysak aynı zamanda yazarla da özdeşlik kurmaya başlarız. Çünkü yazılanların bizim düşüncelerimizle “aynıymışçasına” yazıldığını düşünürüz. Fakat aslında okur olarak, bir yazarın ne düşündüğünü bilmemiz mümkün değildir. Biz, kendi deneyimlerimizden yola çıkarak mevcut düşünsel birikimimizle metinle ilişkileniriz ve yazarın da bize benzer deneyimler yaşamış olduğunu düşünürüz. Dolayısıyla ‘…yazar aslında tam olarak “gerçek” bir yazar değildir; daha ziyade sizin kişisel yansımanız, yazar hakkında sizin fikrinizdir.’ (sayfa 38)

Yazar, sadece metnin yaratıcısı olsa da okurun devreye girmesiyle yazar da başkalaşır. Okurun dünyasında “yazar” mevcuttur ve bu yazar “gerçek” değildir. Okurun yazara yansıttıklarıdır. Metnin içinde ise yazarı aramak nafile bir uğraşı olarak görülebilir. Çünkü metne baktığımızda yazarın hayatını okumayız. Metnin kurguya ait olduğunu biliriz. Bu nedenle yazar, metni meydana getirdikten sonra bizim görüş alanımızın dışına düşer. Bu bakımdan tıpkı tanrı gibidir yazar. Metinle okurun arasına girmez. Okurlar ise metnin içinde tanrısını ararlar.

“Karakterler edebiyatın yaşamıdır: Merakımızın ve beğenimizin, şefkatimizin ve nefretimizin, hayranlığımızın ve kızgınlığımızın nesneleridir.”

Büyük karakterler, büyük hikâyelerin içinde şekillenir ya da bir diğer deyişle büyük hikâyeler yüzeysel karakterlerle anlatılmaz. Doğal olarak karakterler, bütün edebi metinler için en mühim yapı unsurlarından biri olmuştur. Yazarlar, iyi karakterler yaratmadan iyi hikâye anlatamayacaklarının farkında olmuşlardır. Bu yüzden iyi bir karakterin hangi özelliklere sahip olması gerektiği üzerine kafa yormuşlardır ve özellikle realist yazarlar(19.yy), karakterlerin “gerçek hayattanmış gibi” olmasına dikkat etmişlerdir. Realistler açısından karakterin gelişkinliği, onun gerçeğe yakınlığıyla ilgili hale gelince, “realist karakter”i tanımlamaya çalışmışlardır.

‘… ilk gereklilik mantıklı bir isme sahip olması ve sözde “gerçek hayattaki” insanların söyleyeceği ve yapacağı türden şeyleri söylemesi ve yapmasıdır. İkinci gereklilik ise belirli bir karmaşıklıktır. Bu karmaşıklık olmadan bir karakter sadece “tek boyutlu”, mukavva gibi… görünür. (…) Üçüncü olarak, bu gerilimler, çelişkiler, çeşitlilikler tek bir kimlikte kaynaşmalıdır. Böylelikle “gerçek hayattanmış gibi” olma durumu, aynı anda hem çeşitliliği hem de birliği bir araya getirir.’ (sayfa 90)

Bu gerekliliklerden yola çıkarak diyebiliriz ki “realist karakterizasyon” gerçek bir kişinin yaşamını kopyalar, gerçekliğe en uygun kişilik özelliklerini kurgulamaya çalışır. Ama haklı bir itiraz peşi sıra gelir. Gerçek bir kişinin yaşamını nasıl bilebiliriz? Bilemediğimiz bir yaşamın gerçekliğe uygunluğunu nasıl ölçebiliriz? Aslında bir yazar başka bir insanın hayatını yansıtmaya çalışsa da o kişinin gerçekliğini anlatma imkânı yoktur. Yazar daha çok kendi deneyimlerinden, bakış açısından yola çıkarak ele aldığı kişiye kendi fikirlerini yansıtır. Aynı, bizim kendi düşüncelerimizi yazarlara yansıttığımız gibi… Fakat diyelim ki yazar oto biyografik bir roman kaleme aldı. Bu sefer “gerçek hayattanmış gibi” bir metin ortaya çıkmaz mı? Bu soruya yine verilebilecek tek bir cevap vardır. Bilme ihtimalimiz yoktur. Çünkü yazarın kendi hayatını bize aktarma niyetinin olduğunu bilemeyiz. Aynı şekilde sadece kendisini değil, bir başka kişiyi gerçekten anlatma niyetinin olduğunu da bilemeyiz. Ayrıca “yazarsal niyet” gerçekleri anlatmak istese bile metin, bize yazarın düşüncelerini vermeyebilir. Metnin anlamsal bütünlüğü, yazarının niyetini aşabilir. Gördüğümüz üzere belirsizlikler böyle uzayıp devam eder.

İlk meseleye dönersek, gerçek bir kişinin hayatını kopyalayabileceğimizi kabul ettiğimizde, metindeki karakterin bizim hayatımızı etkileyebileceği gerçeğini de görmezden geliriz. Çünkü sadece “gerçek hayattanmış gibi” bir karakter, hayata “ayna” olmak gibi bir işleve sahip olur. Böylece karakter, metinde işlevselliğini yerine getiren bir nesneye dönüşür. Fakat karakterler, yalnızca duygularımızın nesneleri değillerdir. Onlar duygularımızın özneleri haline de gelebilirler ve hayatlarımızı etkileyip bize yön verebilirler. Tıpkı 1950’lerin ve 60’ların Amerika’sında Holden Caulfield’le kendini özdeşleştiren gençlerin antisosyal davranışlar sergilemesi gibi…

“…okuma aynı anda hem tekil(sizin, bir başkasının değil) hem de geneldir(metnin dikte ettiği anlamın örüntüsüne uygun olarak [işlevini yerine getirmek için size ihtiyaç duymaz]).”

Bir edebi metni okumak, değerlendirmek ya da eleştirmek kuramsal açıdan en çetrefilli konulardan bir tanesidir. Her okuma biçimi, bize sağlıklı bir yorum verir mi veya her okumayı geçerli sayabilir miyiz? Bu sorulara geçmeden önce okuma biçimine dair iki ana yaklaşımın olduğunu belirtelim. Birinci yaklaşım, “metin odaklı” bir yorumu ön plana alırken ikincisi, “okur odaklı” bir yaklaşımı merkezine alır. İlki, okurun öznelliğini pas geçerken ikincisi, metnin nesnel yorumlamalara açık olmadığını belirtir. Dolayısıyla bu iki yaklaşım bizim şu soruyu sormamıza neden olur. Edebi metni okumak bir gayya kuyusu mudur yoksa dünyayı gösteren bir “ayna” mıdır? Bu soruyu biraz karikatürize ederek cevaplamaya çalışırsak, şu şekilde cevaplayabiliriz: Edebi metni okumak bir gayya kuyusu ise metni okumak oldukça belirsizdir. Kavramların içinde somut yoktur ve kavramlar nesnel olamazlar. Dil de edebiyat gibi özneldir. Tekil bir anlam bulmak imkânsızdır. Bu yüzden her okuma, kendi içinde doğrudur. Anlamlar ise çoğuldur.

Edebi metni okumak, dünyayı gösteren bir “ayna” ise metni okumak oldukça bellidir. Kavramlar, gerçeği anlatırlar ve nesnelliği ifade ederler. Dil, edebiyat gibi nesneldir. Güvenebileceğimiz tek şey, kelimeler ve metnin unsurlarıdır. Bu yüzden okuma, metnin verdiğidir. Okurun kelimeler üstünde özel bir etkisi yoktur. Anlam ise tekildir.

Birbirine karşıt olan bu yaklaşımları içerip aşacak bazı girdiler yaparak görüşümüzü özetleyelim. En başında, edebiyatın bir dil meselesi olduğunu hatırlatmış olalım. Dil, gerçeği birebir anlatmasa da gerçeği betimler ve kavramlar meydana getirir. Kavramlar soyut ifadelerdir ama somuttu içerirler. Dolayısıyla dil bazı açılardan belirsiz, çok anlamlıdır. Bazı açılardansa geneldir ve tek anlamlıdır. Örneğin “masa” ifadesi, Türkçe bilen herkes için aynı anlamı ifade eder. Ama özelde hangi masayı ifade ettiğini ya da masanın hangi özelliklere sahip olduğunu bize göstermez. Dolayısıyla kavramların anlattıkları, gerçeğin kendisi değildir. Gerçeğin betimlenmesi ya da işaret edilmesidir. Edebiyatın malzemesi dil olduğuna göre edebiyatta betimleyicidir. Somutu işaret eder ama soyuttur.

Buradan devam edersek edebi metin bize, bir “okuma biçimi” dayatır. Metnin kendisi, okura nesnel bir anlam ve okuma biçimini zorunlu kılar. Her okuma, bu nesnellikten yola çıkmak zorundadır. Ama bu nesnel yapı, bizim yorumlamamıza kapalı olmayı varsaymaz. Okuma biçimi, nesnellikle öznelliğin bir araya geldiği bağlamdır. Bu durumu bir örnekle açıp yazıyı bitirelim. Örneğin “Wedding Barikatları” romanını ele alırsak, bu romanın anlattığı tarihselliği ve ideolojiyi değerlendirmeye almadan bir okuma yapmamız mümkün değildir. İşçilerin mücadelesini anlatan bir romanı, bir aşk romanı diye nitelendirmemiz, hiçbir okur için makul sayılmayacaktır. Anlamın hiçbir koşulda bu kadar esnemesi mümkün değildir. Buraya kadar olan kısım, metnin nesnelliğine ilişkin olan kısımdır. Fakat metnin ortaya çıktığı tarihselliğe ve ideolojiye vakıf bir okurun, vakıf olmayan bir okura göre daha nitelikli bir okuma gerçekleştireceği de aşikârdır. Okurun anlam bilgisi ve bilgi ölçeği, metni değerlendirmenin gelişkinliğiyle doğru orantılıdır. Yorumsal farklılık burada doğar ve kabul edilebilirdir. Bu kısım da okurun öznelliğine verilen paydır. Bu yüzden okuma, aynı anda hem tekil hem de geneldir. En başta sorduğumuz soruya dönersek şu cevabı verebiliriz. Edebi metni okumak ne bir gayya kuyusudur ne de dünyayı gösteren bir aynadır. Bazı açılardan belirli, bazı açılardan belirsiz bir uğraştır.

* Ara başlıklar kitabın içinden alıntıdır.

KÜNYE: Edebiyat, Eleştiri ve Kurama Giriş, Andrew Bennett ve Nicholas Royle, Çeviri: Deniz Tekin, Ayrıntı Yayınları, 2018, sayfa 480.

Kedi, köpek ve diğerleri...

"Çok fakir olan Sezer ve Tozar’ın açlıktan kıvrandığı günün birinde Tozar’a gelen bir mektupla hayatları değişir. Zira ölen yaşlı amca Çomar, yeğenine miras olarak bir pansiyon bırakmıştır."

Perge Dündar

20 yıl kadar önce Beyaz Zenciler isimli bir kitap okumuştum. Üstüne bilmem kaç yüz kitap okuduğum için artık konusunu hatırlamıyorum ama okurken aldığım zevki hiç unutmamışım ki, yazarı Ingvar Ambjørnsen’in çocuk kitabı da yazmış olduğunu öğrenince merak hissiyatım hareketlendi. Yazarın Can Yayınlarından çıkmış olan Sezer ve Tozar/ Çomar Amcanın Mirası, Sezer ve Tozar 2/Öfkeli Dostlar isimli kitapları anlaşılacağı üzere bir seri.

Yazarın yeraltı edebiyatına giren yetişkin kitaplarında uyuşturucuyu, toplumdışı fikirleri fazlasıyla çekici ve etkileyici bir şekilde ele almasına karşılık, yazdığı çocuk kitapları gayet usturuplu. Sezer adlı bir kedi ve Tozar isimli bir köpeğin başkarakter olduğu iki kitapta domuz, su samuru, porsuk, köstebek, leylek ve başka hayvanlar mevcut.

“Tanıyıp tanımaman önemli değil ki. Sana Körfez Pansiyonu’nun yanı sıra on dört lira elli kuruşu miras bırakmış olması önemli.” (s.11)

Çok fakir olan Sezer ve Tozar’ın açlıktan kıvrandığı günün birinde Tozar’a gelen bir mektupla hayatları değişir. Zira ölen yaşlı amca Çomar, yeğenine miras olarak bir pansiyon bırakmıştır.

Tozar pansiyonla uğraşmaya pek istekli değilse de, Sezer para konusunda zor durumda olduklarını hatırlatınca işe girişmeye razı gelir. Yürüyerek yaptıkları zorlu bir yolculuğun ardından vardıkları Körfez Pansiyonu’nun çok eski bir yapı olduğunu görürler. Çatısındaki büyük deliği, camlarının çoğundaki kırıkları ve diğer bütün tamirat işlerini yapması için Susam adlı su samurunu bulurlar. Her işten anlayan becerikli Susam pansiyonu adam edince müşteri kabul etmeye hazır olurlar. Ama önce kuru mamaları tırtıklayan beyaz çarşaflı bir hayalet belasından kurtulmaları gerekmektedir. Sezer’in kurduğu pusu sonucunda verandanın altında yaşayan porsuk Şirin ile tanışırlar ve onu pansiyona komi yaparak sorunu tatlıya bağlamış olurlar.

“Et yok,” dedi Sezer. “Bundan böyle yalnızca kuru mama ve sebze var. Konuklar birbirlerini yemeyeceklerine, aşçının hazırladığı sağlıklı menüye bağlı kalacaklarına ilişkin saygıdeğer bir belge imzalayacak. Sonuçta sebze yemek sağlıklıdır. Ayrıca çok da modern.”(s. 46)

Bundan sonra müşterileri beklemeye başlarlar. Çok geçmeden bir köstebek, bir hindi pansiyona kalmaya gelir. Değişik özellikleri olan bu müşterilerle birlikte tamiratlarına devam eden su samuru, komi porsuk, bakkal leylek, vergi memuru tırtıl her beraber ilginç bir mekâna dönüştürürler Körfez Pansiyonu.

Memur tırtıl Bay Başbela, Sezer ve Tozar’a zorluklar çıkaracak gibi olursa da, kaldığı odada koza örüp adından başka bir yaratığa dönüşünce yaptığı, yapacağı her şeyi unutacak ve pansiyonu rahat bırakacaktır. Acaba dönüştüğü yaratık nedir?

Serinin ilk kitabı böyleyken ikinci kitap Öfkeli Dostlar’da Sezer, Tozar ve diğerleri pansiyonu işletmeye, tamir etmeye alışmıştır. Deniz kenarına yakın olmaları sebebiyle yaz mevsiminin gelişiyle sık sık kayalıklara giden Sezer ve kadim kankası Tozar kocaman bir kefal balığı ile tanışırlar. Heybe isimli bu kefal pansiyonlarını duymuş ve orada kalmak istemektedir. Daha önce bir balığın pansiyonda kaldığı görülmemiştir ve ona göre bir düzenleme yoktur. Ama becerikli Su samuru Susam kefalin pansiyonda kalabilmesi için bir takım icatlar geliştirip bunları inşa etmeye başlar.

“Hayatımdaki en kötü şey Öfkeli Dostlar grubu!” diye mırıldandı Bayan Gülibik. “Saygısız. Terbiyesiz. Koca gagalı. Zaten kargaları görmeye bile tahammül edemem. Özellikle de kuyruğu yeşile boyanmış serseri kargaları.” Bunları söyledikten sonra bayıldı. (s. 26)

Bu arada Körfez Haberleri Gazetesi çalışanı Fare Bandi, Porsuk Şirin ile röportaj yaparken gizli bir haberi öğrenir. Dünyanın en ünlü müzik grubu olan Öfkeli Dostlar iki gece Körfez Pansiyon’da kalacaktır. Bu haber herkesi etkiler. Kefal Heybe de konsere gitmek isteyince Su samuru Susam’a yeni bir icat yapmak düşer. Acaba gelişmeler nasıl olacaktır?

Ingvar Ambjørnsen seri olan bu iki kitabında hayvanları değişik bir bakış açısıyla ele alıyor. Müzik grubu kuran punk kargalar, huysuz öğretmen hindi, icat yapmayı ve tamiratı seven hiperaktif su samuru, ozan köstebekle aşk yaşayan komi porsuk, dükkânında doldurulmuş leylek bulunduran bakkal leylek ve başka hayvanlar garip, ilginç ve nedense çekici özellikleri ile kitapta yer alıyor. Bu tuhaflıkları kitabı daha bir okunası kılıyor. Yaşadıkları basit ama gerçek maceraları ile eğlenceli bir hayvan grubunu anlatan kitabın çizimleri alelacele yapılmış gibi dursa da aslında karakterleri çok yerinde resmediyor.

Kitapların fazla kalın olmayışları, okunuşunun rahatlığı, ilgiyi canlı tutuşu çocuklar için çekici olacaktır kuşkusuz. Sıkı kitap okuyan çocuklar için ilkokul 3. Sınıftan itibaren uygun olan bu iki kitabı ve eğer gelecekse devamını şimdiden tavsiye ederim.

Sezer ve Tozar/ Çomar Amcanın Mirası

Yazan: Ingvar Ambjørnsen

Resimleyen: Per Dybvig

Çeviren: Deniz Canefe

Haziran 2018, 104 sayfa, Can Çocuk Yayınları

Sezer ve Tozar 2/Öfkeli Dostlar

Yazan: Ingvar Ambjørnsen

Resimleyen: Per Dybvig

Çeviren: Deniz Canefe

Temmuz 2018, 96 sayfa, Can Çocuk Yayınları

İnsan, genlerinin toplamından fazlasıdır...

'Yazar olarak üç isim karşımıza çıkmakta; evrim genetiği uzmanı Richard C. Lewontin, nörobiyolog Steven Rose ve psikolog Leon J. Kamin. Bu üç bilim insanı kitabın önsöz ve teşekkür kısmında kendilerini ve çalışmalarının amacını, adil bir dünya arayışlarını şu şekilde tariflendiriyor'

Dilan Ayyıldız

Günümüzdeki yaygın bakış açılarından birisi; bilimin tarafsızlığı, nesnelliği ve objektif insanı temsil ettiğini kabul etmek olsa gerek. Kullandığınız herhangi bir argümanı bilimsel temellere dayandırarak açıkladığınızda en kabul edilemez düşünceler bile insan zihninde ve toplum nezdinde onaylanabilir temsiller olarak var olabiliyor.

Peki bilimin 'mutlak olan, her şeyin özü olan gerçeğe en objektif gözlerle ulaşma' varsayımı, toplumun tepkilerini, düşünce ve duygularını kontrol etmek isteyen burjuva ideologları tarafından bir denetim mekanizması olarak kullanılıyor olabilir mi? Irkçılık, cinsiyetçilik, sınıf eşitsizlikleri bilimin güvenilir kanatları altında toplumun kaderi olarak gösterilmeye çalışılıyor olabilir mi? İşte 'Genlerimizden İbaret Değiliz' bu sorular etrafında yayımlandığı 1984 yılından bu yana burjuvazinin bilimine meydan okuyor.

KİTABIN YAZARLARI VE AMACI

Yazar olarak üç isim karşımıza çıkmakta; evrim genetiği uzmanı Richard C. Lewontin, nörobiyolog Steven Rose ve psikolog Leon J. Kamin. Bu üç biliminsanı kitabın önsöz ve teşekkür kısmında kendilerini ve çalışmalarının amacını, adil bir dünya arayışlarını şu şekilde tariflendiriyor:

"... son on beş yılda biyolojik determinist yazında meydana gelen artışı ve biyolojik determinizmin, Batı toplumlarındaki sınıflar, toplumsal cinsiyetler ve ırklar arasındaki statü, zenginlik ve güç eşitsizliklerinin nedenlerini indirgemeci bir insan doğası teorisi temelinde tespit edileceğine dair büyük büyük iddialarını kaygıyla izliyoruz. Üçümüz de bu on beş yılın önemli bir bölümünde, determinist ideolojinin görünür olduğu baskı biçimlerine karşı araştırma, yazma, konuşma ve eğitim çalışmalarında bulunduk, açıkçası siyasi faaliyetler içinde olduk. Toplumsal olarak daha adil -sosyalist- bir toplum yaratma umudumuzu koruduk. Eleştirel bilimin böyle bir toplum yaratma mücadelesinin önemli bir parçası olduğuna inanıyoruz. Öte yandan, bugün çoğu bilimin toplumsal işlevinin; egemen sınıfın, toplumsal cinsiyetin ve ırk çıkarlarını korumaya çalışmak ve daha adil bir toplum yaratılmasını engellemek olduğuna inanıyoruz. Yine de, eleştirel ve özgürleştirici bir bilimin mümkün olduğuna dair inancımız, hepimizin ayrı ayrı, farklı yollarla ve derecelerde 1970-80'ler boyunca Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere'de radikal bilim hareketi adıyla anılan gelişmelere dahil olmamıza yol açtı."

İNSANLIK TARİHİ BİYOLOJİYE VE GENETİĞE İNDİRGENEBİLİR Mİ?

İnsan davranışlarını ve bu davranışların altında yatan nedenleri biyolojik birtakım yasalara dayandırarak açıklamaya çalışmak, insanın doğasının değişmezliğini ispatlamak, yeni ortaya çıkmış bir gaye değil. 17. yüzyıl filozofu Hobbes'ten bu yana insanın rekabetçi doğasına ve bencilliğine olan inanca büyük bir sadakatle bağlı kalınmakta. Liberal ideolojinin doğuşu ve gelişmesi de bu felsefeyi temeline oturtarak ilerlemekteydi. Fakat egemen ideoloji bu düşünceyi toplumda meşru kılmak için kendi araçlarını ve argümanlarını oluşturmak zorundaydı. Bunun içinse en güçlü kaynak bilimin verilerinin insanlarda yarattığı muazzam güven duygusuydu.

Beyin ve genler üzerine yapılan çalışmalar, virgülüne kadar hesaplanan istatistiksel veriler ve bu çalışmaların popüler bilim dergilerinde yayımlanması bu güvenilirliği haddinden fazla katmerleyen kaynaklar olarak işlev gördü. Geliştirilen zeka ölçekleriyle, tek yumurta ikizleri ve evlat edinilen çocuklar üzerinde yapılan sahte ya da çarpıtılmış çalışmalarla toplumsal eşitsizlik meşrulaştırıldı.

Tüm bunların altında yatan parola ise:

"Bir şey doğru ise insan buna karşı koymamalıdır; hele bir şey kaçınılmaz ise bu karşı koyuş asla başarılı olamayacaktır." (syf. 92)

Sınıfsal eşitsizlikleri, ataerkiyi, ırkçılığı kısacası toplumsal düzeni genlerimizdeki farklılıklara dayandırarak açıklamak bizi yaşadığımız toplumun amasız fakatsız en ideal, olabilecek en iyi toplumsal düzen fikriyatına götürüyordu çünkü genin bize söyledikleri sorgulanamazdı; biyolojimiz özellikle de evrimsel biyolojimiz bize sorgulanamaz kanıtlar sunuyordu. Amaç kaderini sorgulamayan toplumsal bir kimlik yaratmak, toplumsal düzen için tehlike arz edenleri ise meczuplaştırıp dinamik olan her şeyi durağan, stabil hale getirmekti çünkü insan doğası bize bunu anlatıyordu.

Yoksullar kaderine boyun eğmeliydi çünkü yoksulluklarının nedeni sunulan yaşam standartları değil genlerindeki birtakım bozukluklarıydı, yaşam standartları yükselse dahi toplumun nitelikli insanları olamazlardı çünkü yoksul insanın yapılan çalışmalar sonucunda suça, barbarlığa meyilli yapısı ortaya çıkarılmıştı. Suç oranlarının yoksul insanlar arasında yaygın olması kişinin sapkın ve suça yatkın genlerinden, bireyin kendi kusurlu doğasından kaynaklanmaktaydı. Bu nedenle bu insanlar asil kanı taşıyan üst sınıflarla asla eşit olamayacaklardı.

Kitap bu konuyu edebiyata olan bir yansımasıyla, hemen hemene hepimizin çocukluğunda okuduğu Dickens'in kitabı Oliver Twist ile örneklendirir:

"Londra'ya giderken tanışan Oliver Twist ile 'usta yankesici' Jack Dawkins arasındaki fiziksel ve zihinsel zıtlık oldukça dikkat çekicidir. Yankesici; 'kalkık burunlu, düz suratlı, alelade yüzlü, çarpık denecek kadar yamuk bacaklı ve küçük delici gözlerinde hain bakışları olan bir çocuk'tur. Böyle bir tipten beklendiği üzere konuşması da mükemmel değildir.

...

Londralı lümpen proleterler arasındaki en adi suçlulardan başka bir arkadaşı olmayan, kimsesiz, eğitimsiz on yaşındaki bir sokak çocuğundan daha fazlasını bekleyemeyiz. Ya da bekleyebilir miyiz? Öte yandan Oliver'ın tavırları kibar, konuşması ise mükemmeldir.

...

Oliver 'zayıf, solgun bir çocuk' tur ama 'sağlam bir yüreği' vardır. Üstelik 19. yüzyıl İngiliz kurumlarının en kötüsünde, yani kilisenin yoksullar evinde doğmuş, anne sevgisinden mahrum ve eğitimsiz büyümüştür. Hayatının ilk dokuz yılını 'yoksulluk yasalarını delen yirmi otuz kadar çocuk suçluyla birlikte, bol yemek ve çok kıyafet zahmeti(!) çekmeden geçirmiştir.' Peki ama Oliver, narin yapısını tamamlayan bu duyarlı ruhunu ve mükemmel İngillizcesinin, bütün o üstüpü toplama işi arasında ne vakit edinmiştir? Romanı sürükleyip götüren asıl gizemin de anahtarı olan cevap; yediği yulaf lapası olsa da damarlarında dolaşan kanın üst - orta sınıf kanı olmasıdır. Oliver'ın babası toplumda iyi bir yere sahip varlıklı bir ailenin oğlu, annesi ise bir deniz subayının kızıdır. Onun hayatı, kalıtımın yetiştirilme tarzı üzerimdeki gücünün kesin bir kanıtıdır. Oliver Twist, doğduğu andan itibaren yetimhanede yetiştirilse de bir çocuğun karakterinin biyolojik ailesine benzeyeceğini iddia eden günümüzün evlatlık çalışmalarının 19. yüzyıl versiyonu gibidir. Görünüşe göre, belirleyici olan kandır." (syf. 37)

Kadın ve erkek arasındaki savaşın sonucu avcı - toplayıcı toplumla birlikte belirlenmişti çünkü evrimsel psikoloji çalışmalar göstermekteydi ki erkekler kadınlardan daha mantıklı, bilişsel yetenekleri üstün olarak evrilmişti. Erkeğin avcılık yetenekleri, kadının bebek bakımını üstlenmesi erkeği kadın karşısında güçlü kılmıştı, kadın edilgen bir varlık olarak evrimleşmiş ve bu güç eşitsizliği ne kadar direnç gösterilirse gösterilsin ortadan kaldırılamazdı çünkü sadece evrim değil hormonlarımız da buna izin vermeyecekti. Erkeklik hormonu erkeği saldırgan bir varlık yaparken kadınlık hormonu ise kadını duygusal bir varlık haline getirmişti. Erkeğin kadına uyguladığı şiddetin altında yatan değiştirilemez sebep buydu. Kadının başkaldırısı tüm bunlardan ötürü anlamsızdır.

Diğer bir popüler çalışma ise karıncalar, arılar üzerinde etologların yaptığı, karıncalarda da kölelik sisteminin olduğu, arılar içerisinde bir hiyerarşinin bulunduğu gibi çalışmalardır. Bu çalışmalar sonucunda kölelik, sınıf farklılıkları gibi kavramların aslında doğamıza içkin, doğanın ayrılmaz parçaları olduğu kanısına ulaşmak olmuştur.

Biyolojik determinizmin bu gibi argümanlarıyla karşılaşan hemen hemen herkes ortaya koyulan iddiaların büyüsüne kolaylıkla kapılır. Kanıtlar oldukça gerçekçidir, gen çalışmaları ve genetik farklılıklar, hormonlarımız, beyin yapımız gerçekten de 'insan doğası' olarak nitelendirdiğimiz kavramı açıklıyor olmalıdır. Fakat bu üç bilim insanı yaptıkları çalışmalar ve literatür taramalarıyla 'bilimsel gerçek' adı altında bize sunulanın çarpıtılmış çalışmalar olduğunu, biyoloji ve evrimin kendi temellerinden uzaklaşılarak yapılmış yorumları olduğunu gözler önüne seriyor.

Biyolojik determinizm karşısında en popüler olan anlayış olarak ise kültürel determinizmin çıktğını görüyoruz. Kültürel determinizm ise tam tersine bilimin tamamen toplumun normlarını korumak için işlev gördüğünü, bireyin biyolojinin ve genlerin değil, içinde bulunduğu bağlamın ve kültürün ürünü olduğunu savunur. İnsanı edilgen ve etki eden değil sadece etkilenen bir varlık olarak nitelendiren bu anlayış da bizi indirgemeciliğin tehlikeli sularına doğru itmektedir.

Kitap "yaşamınız kaderinizdir, isteseniz de değiştiremezsiniz; özgürlük bir illüzyondur çünkü evrim açısından faydalıdır" ya da "insan tamamen içinde bulunduğu çevrenin ürünüdür" anlayışına "özgür irade, insanın çevre ile birlikteliği ve iç içeliği" gibi çevre ve insan arasındaki diyalektik ilişkiye vurgu yaparak başkaldırıyor. Dünya üzerindeki tüm eşitsizlikleri meşrulaştırmak isteyen biyolojik determinizm karşısında insanın ve çevrenin diyalektik ilişkisine vurgu yapan bu kitap, zaman zaman biyolojik determinizmin hülyalı çalışmalarını farkında olmadan içselleştirdiğimizi bize hissettirerek bilimsel çalışmalara daha titiz bir yaklaşım sunmamız gerektiğini hatırlatıyor.

Son cümlelerimiz olarak kitabın önerdiği alternatif dünya görüşünü özetleyen şu alıntıya yer verelim:

"Biyolojik determinizm ile kültürel determinizm arasındaki bu karşıtlık, 19. yüzyılın ilk yıllarından itibaren biyolojinin, psikolojinin ve sosyolojinin başına bela olan genetik mi, yetiştirilme mi tartışmasının dışavurumu. Genetik, insanlar arasındaki benzerlik ve farklılıkların ortaya çıkışında belirleyici bir rol oynayabilir de, oynamayabilir de... Ve eğer oynamıyorsa elimizde yetiştirilmeden başka ne kalır? Biz işte bu ikiliği reddediyoruz. İddiamız ise şu; sonradan toplumsal şartlar ile değiştirilemeyecek ve şekillenemeyecek bir şekilde genlerimize yerleşmiş önemli bir toplumsal insan davranışı yoktur. Yemek yemek, uyumak, sevişmek gibi biyolojik fonksiyonlar bile bilinç kontrolü ve toplumsal şartlarla büyük oranda değişmektedir. İnsanlardaki cinsel dürtüler yaşam içinde meydana gelen birtakım olaylar neticesinde yok edilebilir, dönüştürülebilir veya arttırılabilir. Ancak aynı zamanda insanların birer tabula rasa olarak doğduklarını reddediyoruz çünkü bunun böyle olmadığı ve bireylerin toplumsal koşulların bir yansıması olduğu açıktır. Aksi olsaydı, toplumsal evrim diye bir şey olmazdı." (syf.353)

KÜNYE: Genlerimizden İbaret Değiliz (Biyoloji, İdeoloji ve İnsan Doğası), Richard C. Lewontin, Steven Rose, Leon J. Kamin , Çeviri: Gülden Kurt Sevinç, Başak Ergil, Neşe Yıldırım, Demet Marti Şeftalicioğlu, Yordam Kitap, Ağustos 2018, sayfa 384

Kitapların tarihine sarsıcı bir bakış

Aslında yukarıda cevabın ipuçlarını bulduğumuz, yazarın üzerinde durduğu bir diğer soru ise; kitapları sadece cahiller veya ‘’kötüler’’ mi yok eder? Yazara göre cevap net bir şekilde “hayır”; “Kitapların yok edilmesinin sorumluluğunu nefretinin farkında olmayan cahil insanlara yüklemek, sık düşülen bir hatadır.’’

B. Aydın Doruk

Faşizm, baskı, bilim düşmanlığı gibi kavramları duyduğumuzda aklımıza gelen alt başlıklardan birisi de kitap kıyımıdır. Bir toplumu, halkı sindirmek istiyorsanız yapmanız gereken ilk işlerden birisi de kitaplara saldırmak olur. Kötü insanların kötülüklerinin zirve noktasıdır kitaplara saldırmak. Hatta bu durum bizler için filtre görevi bile görür. Örneğin Nazilerin yok ettiği bir kitap (yazarını tanımasak bile) okunmaya değer diye düşünürüz.

Peki, kitap kıyımının kökeni nereye kadar iner? Neden kitapların yok edilmesi bu kadar yaygındır? Kimdir bu kitap kıyıcılar? Kitap kıyımının evrensel tarihi bu soruların cevabını veriyor bize.Yazar Fernando Baez, kitapların yok edilmesinin kendisini küçüklüğünden beri etkilediğini ve eskiden beri araştırmasının temelini oluşturan yukarıdaki soruları kendi kendine sorduğunu söylüyor.Araştırmaya ise 21. yüzyılın en büyük kitap kıyımından yani 2003 Irak işgalinden sonra karar verdiğini anlatıyor giriş bölümünde.

Fernando Baez, sorulara cevabı kitapların ilk ortaya çıktığı dönemlere inerek arıyor. Çünkü kitapların ortaya çıkışı kitap kıyımının ortaya çıkışı anlamına geliyor onun için.

“İnsan belleğini cisimleştiren şey kitaptır. Kitap taşınabilir olmasına karşın belleği somutlaştırır: bellek ve dille ilgili iradeyi görsel işitsel, basılı veya elektronik yollarla temsil eden akılcı bir öğedir.’’ Yazara göre kitabın en yalın tanımı budur. Kitap insanların büyük uğraşlarla oluşturdukları her şeyi kalıcılaştırmasını ve geleceğe aktarmasını sağlar. Bir nevi insanın ve toplulukların ölümsüzleşmesini sağlayan en güvenilir araçtır. Ortaya çıktığı ilk yıllardan bu yana önemli ve kutsal görülmesinin en büyük sebeplerinden biri budur. Yok edilmeye çalışılmasının sebebi de…

İlk kitaplar Sümer Devleti’nde ortaya çıktı. İlk kitap kıyımı da… Bu dönemde kil tablet üzerine çivi yazısı ile ve genellikle devlet veya din işleri ile ilgili yazılan kitaplar, en güvenilir yer olan tapınaklarda saklanırdı. Özellikle Ur ve Elam döneminde gündelik anlaşmalar,mektuplar, ilahiler gibi yeni edebi türler ortaya çıktı ve kütüphanelere ‘tablet evi’ anlamına gelen e-dub-ba denilmeye başlandı. Metinlerin üzerine yazılan kil tabletler çok sağlam olmadığı için zaman içerisinde veya deprem, sel gibi doğal olaylar yüzünden sık sık yok oluyordu. Kitap kıyımının doğal sebeplerini Baez ‘’Tufan efsanelerinin suyun bellek tanrısının düşmanı olan kaprisli bir tanrı kabul edildiği Mezopotamya’da ortaya çıkmış olması rastlantı olmasa gerek.’’ diyerek açıklıyor. Yani antik dönemlerde de kitaplar toplumların belleği olarak kabul ediliyordu.

Bu tabletler büyük bir özenle korunuyor veya ülkeler arası savaşlarda fethedilen yerlerin geçmişini temizlemek için doğrudan bu belleğe saldırılıyor ve tabletler parçalanıyordu. Tabletlerin parçalanmasının ilk örneği Hammurabi Yasaları’dır. Hammurabi Yasaları’na göre ‘’Eğer biri bir askerden, balıkçıdan veya kiracıdan bir arsa, bahçe veya ev satın alırsa, tableti kırılacak ve mülkünü kaybedecektir.’’ deniyordu. Aynı zamanda pek çok tabletleri korumak için üzerinde ‘’Anu’dan ve Antu’dan korkanlar ona iyi bakacak ve saygı duyacaktır.’’ gibi uyarılar koyuluyordu.

Antik Yunan’da ise kitaplar halka açık pazar yerlerinde satılırdı ve konu genişliği Mezopotamya’ya göre daha fazlaydı. Bir metnin halka açık yerlerde köle veya yazarı tarafından okunması o metnin yayınlanması anlamına geliyordu ve metnin okunması bittiğinde herkesin metin hakkında soru sorma hakkı vardı. Bu dönemde birisi ölüm cezasına çarptırıldığında kitapları da onunla beraber yok ediliyor böylece tarihten o kişinin ismi kalıcı bir şekilde silinmiş oluyordu. Kısacası kitapların bellek olma özelliği yazara göre aynı zamanda (antik zamanlardan beri) onun sonunu getiren lanetiydi. Bir toplumu veya kişiyi tarihten silmek isteyince ilk iş o toplumun veya kişinin belleği, tarihteki izi olarak görülen kitaplara saldırmak oluyordu.

Büyük İskender’in Persopolis’i ele geçirdiğinde şehirle beraber kütüphanesini de ataşe vermiş olması, Mısır’da tektanrıcı Akheton’un dini yaymak için ondan önce yazılan gizli metinleri yok etmesinin sebebi; tarihi ve toplumu köklü bir şekilde değiştirme isteğiydi. Antik dünyanın en ünlü kütüphanesine sahip olan Asurbanipal’ın dedesinin M.Ö. 698 yılında Babil kütüphanesini yerle bir etmesi ile kilisenin Pagan kültürünü ortadan kaldırmak için büyü kitaplarını ve Yunan tragedyalarını yok etmesinin ortak özelliği yine bu istekti.

Kitap kıyımının sebeplerini, kitabın ortaya çıktığı dönemde bulan Baez’in sözleriyle özetleyelim ve kitapta sorulan başka bir soruya dönelim. ‘’Yine de aklama veya kınama amaçlı dolaylı anlatıların ötesinde, kitap yok etmenin temelinde bir kişiyi veya toplumu kontrol altında tutmayı kolaylaştıran tarihsel bellek kaybına neden olma niyeti vardır.’’

Aslında yukarıda cevabın ipuçlarını bulduğumuz, yazarın üzerinde durduğu bir diğer soru ise; kitapları sadece cahiller veya ‘’kötüler’’ mi yok eder? Yazara göre cevap net bir şekilde “hayır”; “Kitapların yok edilmesinin sorumluluğunu nefretinin farkında olmayan cahil insanlara yüklemek, sık düşülen bir hatadır.’’ Yazar bu sonucu da kitapların ( ve kıyımlarının) tarihine bakarak kanıtlıyor. Örneğin Çin’i birleştiren İmparator Qin Shi Huang, tek tip bir düzen yaratabilmek için tarımla, tıpla ve kehanetle ilgili olan kitaplar dışında bütün kitapları yaktırdı. Eğitimli insanlara savaş açtı ve Konfüçyüsçülük gibi kendi yaratmak istediği kültüre uymayan bütün görüşleri yasakladı. Aynı imparator sarayında büyük bir kütüphane de yaptırdı. Kitapları çok seven ve onlara saygılı davranan Roma imparatoru Agustus politik sebeplerle binlerce kitabı yok etti. Agustus İskenderiyeli Timagenes’in yazdığı kitabı kendisine yeterince saygı göstermeden kaleme aldığı için, herkesin önünde ateşe verdi.

Roma İmparatorluğu’nda küçük bir tarikattan bir sisteme dönüşen Hristiyanlık ve onun temsilini üzerine almış Roma kilisesi, Avrupa tarihinde o zamana kadar hiç görülmemiş bir kitap kıyımına neden oldu. Kendi dışında her şeyi sapkın ilan eden eğitimli ruhban sınıfı, Pagan kültürünün kökünü kazımak için büyücü kitapları dâhil her şeyi yakmıştı. Baez bu durumu şöyle anlatıyor: “Öyle bir an geldi ki Avrupa’da tek bir kütüphane bile kalmadı.’’ Kilisede yetişmiş ve kendi kültürlerini oluşturmak için binlerce yapıt vermiş keşişler, binlerce kitabı ve yazarını yok etmekten çekinmemişlerdi. Aynı şekilde kiliseye karşı mücadele de bu şekilde verildi. Papa X. Leo Martin Luther’ı aforoz etti ve yazılarının dağıtımını ve okunmasını yasakladı. Buna karşılık olarak Luther de papalık emrini herkesin gözünün önünde yaktı.

Latin Amerika’yı keşfeden Avrupalılar da ana kıtadan öğrendikleri yıkıcılığı Yeni Dünya’ya da taşıdılar. Kendilerinden önce buldukları her şeyi yok ederken, eski yapıların üzerine kendi yapılarını dikerken tabi ki de yerlilerin el yazmalarını atlamamışlardı. Avrupalılar tam 500 yıl boyunca Latin Amerika’yı talan etmeye devam etti.

HER TÜRLÜ KÖTÜLÜĞÜN EŞİK ATLADIĞI DÖNEM; FAŞİZM

Faşizm sağlık düşmanı

Barışın ve kültürün;

Kitapları ve okulları ortadan kaldırır

Ve mezarıdır bilimin.

Herhangi bir konuda herhangi bir felaketin dünyadaki tarihini incelerken faşizm için ayrı bir başlık açılır. Çünkü faşizmin yükselişe geçtiği dönemlerde insanlığın ilerlemesinin önünde engel olan her olgu da yükselişe geçmiş ve bir eşik atlamıştır. Fernando Baez de faşizmin yükselişini ayrı bir başlık altında inceliyor. Çünkü incelemenin temelini oluşturan soruların hepsinin en açık ve en vahşi şekilde görüldüğü bir dönem.

Faşizmin kültür ve yaşamdaki radikal değişikliğini kendi başına gelen bir olayla kavrıyor Baez. İspanya’da bir sahafta Garcia Lorca’nın kitabını bulan Baez gerisini şöyle anlatıyor: “Heyecanla fiyatını sordum ama canı sıkıldığı belli olan acımasız dükkan sahibi kitabı dışarı çıkarmamı söyledi. Şaşkınlığımı görerek şöyle dedi; ‘Götür onu buradan komünistin kitabını buraya kimin getirmeye cesaret ettiğini bile bilmiyorum.’ Ses tonu bende bir kitapçıda yaşayacağımı hiç tahmin etmediğim korkular doğurdu.’’

Baez toplumu kendi görüşü için acımasızca ve soğukkanlılıkla şekillendirmeye çalışan, bunun için bütün yolları deneyen faşizmin insan modelini somut bir şekilde görmüştü. Kitap, sanat ve bilim düşmanı insanlar…

Faşizmin kitap düşmanlığı yukarıdaki hikayeden de anlaşıldığı üzere Naziler ile başlamadı. Fakat Naziler bunu en iyi yapan (Sadece faşist devletler arasında en iyisi değil) özne olarak ayrı bir yerde duruyordu. Nazilerin kitap düşmanlığı ise 1930’lara kadar uzanıyor. O dönemlerde kitapçılara girip bazı kitaplara el koyuyor, konuşmacıların toplantılarını basıyorlardı. Hitler’in şansölye seçilmesi, Alman Halkının Korunması Yasası gibi kısıtlayıcı yasalar ise kitap kıyımının habercisi niteliğini taşıyordu. Goebbels’in sınırsız yetkiler ile eğitim ve kültür sanat alanını dizayn etmesi ise resmen kitap kıyımını başlatmış oldu. Artık üst düzey Alman yetkililerin de katıldığı sokak gösterileri ile sakıncalı bulanan kitaplar yakılmaya başlanmıştı. Bu gösterilerin en büyüğü ise 10 Mayıs’ta yapıldı. Alman Öğrenciler Birliği tüm yasaklı kitapları topladı ve ateşe verdi. 25 binden fazla kitap yakılırken Naziler bunu ayine çevirmişlerdi. Öğrencilerin çevresine toplanan güruhla beraber coşku iyice artmıştı. Marşlar yakılan kitabın yazarı ve ideolojik alıntılar süsleniyordu.

Sınıf mücadelesi ve materyalizme karşı

Toplum ve idealist yaşam biçimi için. Marx, Kautsky

Faşizm kitaba, bilime ve insanlığın değerlerine yani ‘tehlikeli’ hedeflere saldırırken kuduz köpekler gibiydi fakat hedeflerini kuduz köpekler gibi bilinçsizce seçtiğini söylemek çok zor. Bütün sanat eserlerini tek bir hedef uğruna yakıyordu, ele geçiriyordu:Faşist bir kültür yaratmak… Ve bu amaç için yok edilmesi, değiştirilmesi gereken hedefleri kendisine bilim insanı, sanatçı diyen okumuş insanlar yapıyordu. Örneğin, kitaplar yakarken o güruhun en ateşlileri Yahudileri üniversiteden atmak isteyen Nazi yanlısı profesörlerdi.

Hem yukarıda verilen örnekler hem de faşizm örneği Fernando Baez’e göre görüşlerini destekler nitelikte. Kitaplar insanların ve toplumların bellekleridir ve bu bellekleri yok etmek isteyenler tarafından yok edilirler. Bu kıyıcılar cahil, bilgisiz insanlar değil aksine kitapsever, bilgili insanlardır.

Günümüzde kitaplar halen yok ediliyor, yakılıyor veya ağır sansüre uğruyor. Kitaplar yüzünden insanlar tutuklanıyor, kitapları şeytanlaştıran insanlar ortaya çıkıyor. Ayrıca sadece ortadan kaldırmakla kalınmıyor içleri de boşaltılıyor. Önümüze kitap diye sunulan post-modern yapıların çoğu aslında dolaylı yoldan tanımını ve kaderini okuduğumuz ‘kitabı’ yok ediyor. Kitap kıyımı şekil ve isim değiştirse de amacını koruyor.

KÜNYE: Kitap Kıyımının Evrensel Tarihi, Fernando BAEZ, Çevirmen: Tolga Esmer, Can Yayınları, 2018, 368 Sayfa

Gülperi Sert'in Zweig'i

"Her yazıyı kendi dilinden okumak gerekir sözünü ütopik anlamda bile söyleyemiyorum çünkü dil bilmek yetmez dilin taşıdığı kültürü de bilmek ve değişimlerini yaşamak gerekir. "

Çeviri sıkıntılı bir konudur benim için. Sıkıntılı derken, iyi çevirinin ne olduğuna dair bir görüş oluşturamamamı kastediyorum. Daha önce Munro mu, çevirisi mi?”  başlıklı yazımda1 tartıştığım sorunu, tam da o yazının kaldığı yerden başlayarak yine ele alacağım.

Yazım şöyle bitiyordu: “Tevrat’ a göre insanlar önceden tek bir dili konuşurlarmış (çeviri sorunu yokmuş). Birliklerini bozmamak, bir arada kalabilmek için çok yüksek bir kule inşa edip burada yaşamak, çevreye yayılmamak istemişler. Tanrı bundan rahatsız olmuş olmalı ki,  dünyaya inmiş ve vahim bir karar verip insanların birbirlerini anlamaması için dillerini karıştırmış. Birbirlerini anlayamayan insanlar arasında birlik kaybolmuş ve hepsi dünyanın ayrı köşelerine dağılmış.

***

Yazının devamını okumak için buraya tıklayınız.